چکیده:
یکی از مسائلی که در فقه جایگاه مهم و البته مبهم دارد، مسئله «شان» است. این مسئله به دلایلی از جمله قرابت مفهومی بسیار با عرف چندان مورد بررسی قرار نگرفته است. مسئله «شان» با توجه به کاربرد گستردهای که در مسائل فقهی به ویژه خمس، نفقه، زکات، حج و دیون دارد میتواند یکی از مهمترین و تعیینکنندهترین عوامل در استخراج الگوی مصرف و هزینهکرد انسان مسلمان باشد. همچنین نظریه مصرف تظاهری که نخستین بار توسط جان را مطرح و توسط وبلن نظریهپردازی شد با مفهوم شان که روی دیگر آن موقعیت اجتماعی و اعتبار فرد میباشد، ارتباط تنگاتنگ دارد. از اینرو مقاله درصددگویی به این سوال است که چه ارتباطی بین این دو نظریه که یکی در ادبیات فقهی اقتصاد اسلامی و دیگری در نظریات اقتصاد متعارف مطرح است تا با بررسی نقاط قوت و ضعف هر یک به الگوی روشنتر و کارآمدتری از مصرف اسلامی نائل شویم. این تحقیق با استفاده از منابع کتابخانهای و اسنادی و با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی هر یک از این دو دیدگاه و مقایسه آنها پرداخته و از آنجا که بصورت اکتشافی به دنبال رسیدن به پاسخ مسئله تحقیق است فرضیهای برای آن وجود ندارد. یافتههای تحقیق نشان میدهد مصرف متظاهرانه با وجود دارابودن نقاط مثبتی چون تسریع رشد اقتصادی و بیان منزلت اجتماعی فرد، دارای آثار سوء اقتصادی، اجتماعی و حتی روانی میباشد که سبب مصرفگرایی شدید در جوامع غربی شده است. اما مصرف منطبق بر شان در اقتصاد اسلامی نه تنها نقاط مثبت مصرف متظاهرانه را داراست بلکه دارای نقاط مثبت بیشتری همچون کاهش شکاف طبقاتی بوده و فاقد نقاط ضعف و آثار مخرب مصرف متظاهرانه میباشد؛ بنابراین الگوی بهینهای برای مصرف فرد مسلمان میباشد.
One of the issues with an important but vague place in jurisprudence is the matter of «Shaan» (status). For many reasons، among them the conceptual propinquity with custom and customary issues، it has been neglected. ‘Shaan’، regarding its widespread usage in juridical issues particularly in Khoms، Nafaqe، Zakat، Hajj and Doyon، can be one of the most significant and determinant factors in inferring the Muslim (Islamic) pattern of consumption. The main question of this paper is that which are relations between theory of «Shaan» theory of conspicuous consumption، the first menthioned by John Rae and theorised by Veblen. The methodology of this paper is based on librariyal studies and with Descriptive analytical approach.
Research findings show that despite that conspicuous consumption has positives such as acceleration of economic growth and explanation of social status but has adverse effects on economic، social and psychological، which causes excessive consumerism in Western societies. But the consumption in accordance with Shaan in Islamic economics has not only the positives of conspicuous consumption but also has more positive points such as reducing the class gap and no weaknesses and the potential harmful effects of this. So it is the optimal pattern of consumption of a Muslim.
خلاصه ماشینی:
آیةالله بروجردی در کتاب زبدةالمقال در بحث مئونهی مستثنی از خمس، ضمن تأکید بر اینکه باید عرف ملاک قرار گیرد، با جامعیت و زیبایی خاصی بحث شأن را مطرح نمایند: «بر هر فردی واجب است که حد اعتدال را در مئونه و مخارج خویش رعایت نماید بطوری که شأن وی چنین اقتضایی دارد و این امر با توجه به اختلاف اشخاص از جهت فقیر و غنی بودن و به حسب جایگاهها و مناصب با مراتب مختلف و نیز انتساب به قبایل و خانوادهها و نیز با توجه به تفاوت در مکانها و سرزمینها و زمانها و دورههای مختلف، با همدیگر متفاوت خواهد بود» (1380ق، ص88).
خدمتکار برای خانه، کتب علمی، لباسهای تجمل (لباسهای مخصوص میهمانی)، لوازم زینتی و آرایشی برای بانوان، نوع وسیله سواری و غیره مثالهایی است که در کتب فقهی به تناسب زمان و مکان خاص آن بدان اشاره شده است که به نظر میرسد برای زمان فعلی این مثالها گستردهتر شده است و مواردی چون مبلمانخانه، کمد مجزای لباس برای کودکان و یخچال فریزر، تلفن همراه و مانند آن را نیز دربر میگیرد آنچنانکه عرف اینها را جزء شأن و لایق حال برخی افراد میداند.
مستثنیات دین یکی از اصول مترقی اسلام در مواجهه با افراد، رعایت شأن افراد حتی در زمان مدیونیت و اعسار و افلاس است بطوری که اسلام حکم میکند که اولا باید به فرد بدهکار مهلت داد تا بدهیاش را بپردازد (بقره: 280) و ثانیا در صورت عدم قدرت داشتن بر انجام کار و کسب درآمد یا حرجی بودن و مشقت داشتن آن، نباید او را بدان کار اجبار نمود (امام خمینی، 1425ق.