چکیده:
فیروزه سنگی قیمتی یا نیمه قیمتی با رنگی متمایز از بافت زمینشناسی است. در فلات ایران از هزاره ششم و پنجم پ.م انسانها از کانی فیروزه و خصوصیت رنگ متمایز آن بهرهبرداری میکردهاند. از منظر طبیعی کانی فیروزه در فلات ایران آنجا که شاهد کمربند کانیزایی مس هستیم وجود داشته و استفاده میشده است. از منظر فرهنگی قرارگیری استقرارهای باستانی با شواهد فیروزه در این کمربند و در نزدیکی منابع فیروزه نشاندهنده بهرهبرداری بومی در این نواحی است. نمونههای باستانشناسی نشان میدهد انسانها در دورههای نوسنگی، مس ـ سنگی و مفرغ از آن استفاده میکردهاند. در دوره تاریخی و خصوصا بر اساس منابع تاریخی در دوره اسلامی در مقیاس گستردهای و احتمالا با لایههای معنایی متفاوتی از آن بهره میبردهاند. در دانش بومی رنگ فیروزه که بر اساس ترکیبات اصلیاش متغیر است، عامل بسیار مهمی در تشخیص اصالت و منبع فیروزه است. برای تشخیص فیروزههای مرغوب از نامرغوب و منشأ آنها، کم و کیف رنگ مبنایی قابل اتکا است. فیروزه پدیدهای طبیعی است آنگاه که درباره شکلگیری، عناصر تشکیلدهنده و بافت طبیعی آن بحث میشود. فیروزه پدیدهای فرهنگی است آنگاه که در بافت ایستای استقرارهای باستانی یا در بافت پویای جامعه معاصر مورد بررسی قرار میگیرد. رویکرد نظری این مقاله به پیروی از دیلتای و کالینگوود این است که تنها راه شناخت گذشته باز زیستن آن در زمان معاصر است. روش در این مقاله روشهای باستانشناسی انسانشناسانه برای مطالعه فرایندهای فرهنگی بلند مدت است. از روایت برای فضاسازی موضوعی در بخشهایی از مقاله استفاده شده است.فیروزه سنگیقیمتییانیمه قیمتیبارنگیمتمایزازبافت زمین شناسیاست .درفلات ایران از هزاره ششم وپنجم پ .م انسان هاازکانی فیروزه وخصوصیت رنگ متمایزآن بهره برداری میکرده اند.ازمنظرطبیعیکانیفیروزه درفلات ایران آنجاکه شاهدکمربندکانیزاییمس هستیم وجودداشته واستفاده میشده است .ازمنظرفرهنگیقرارگیریاستقرارهایباستانیباشواهد فیروزه دراین کمربندودرنزدیکیمنابع فیروزه نشان دهنده بهره برداریبومیدراین نواحیاست . نمونه هایباستان شناسینشان میدهدانسان هادردوره هاینوسنگی،مس ـ سنگیومفرغ ازآن استفاده میکرده اند.دردوره تاریخیوخصوصابراساس منابع تاریخیدردوره اسلامیدرمقیاس گسترده ایواحتمالابالایه هایمعناییمتفاوتیازآن بهره میبرده اند.دردانش بومیرنگ فیروزه که براساس ترکیبات اصلیاش متغیراست ،عامل بسیارمهمیدرتشخیص اصالت ومنبع فیروزه است .برایتشخیص فیروزه هایمرغوب ازنامرغوب ومنشأآنها،کم وکیف رنگ مبناییقابل اتکا است .فیروزه پدیده ایطبیعیاست آنگاه که درباره شکل گیری،عناصرتشکیل دهنده وبافت طبیعی آن بحث میشود.فیروزه پدیده ایفرهنگیاست آنگاه که دربافت ایستایاستقرارهایباستانییادر بافت پویایجامعه معاصرموردبررسیقرارمیگیرد.رویکردنظریاین مقاله به پیرویازدیلتایو کالینگووداین است که تنهاراه شناخت گذشته باززیستن آن درزمان معاصراست .روش دراین مقاله روش هایباستان شناسیانسان شناسانه برایمطالعه فرایندهایفرهنگیبلندمدت است .از روایت برایفضاسازیموضوعیدربخش هاییازمقاله استفاده شده است .
خلاصه ماشینی:
" پرسش های پژوهش سؤال هایموردبررسیدراین مقاله به این شرح است :ازنظرکانیشناسیفیروزه ازچه ترکیباتیتشکیل شده وفرآیندشکل گیریآن چگونه است ؟ترکیبات فیروزه چه تأثیریبر رنگ آن دارندورنگ فیروزه چگونه دردانش بومیمورداستفاده قرارمیگیرد؟معادن فیروزه درایران کدم اندوازنظربافت زمین شناسیاین معادن چه خصوصیاتیدارند؟شواهد باستان شناختیفیروزه درایران ازچه محل هایباستانیبه دست آمده است ؟درفرآیندی بلندمدت وازمنظریانسان شناختیـباستان شناختیچه متغیرهاییموجب بهره برداری انسان هاازفیروزه شده است ؟ فرضیه های پژوهش ترکیبات اصلیفیروزه مس ،فسفروآلومینیوم است وشکل گیری فیروزه اغلب دربستر سنگ هایآتش فشانیصورت میگیرد.
درفرآیندیتدریجیوبه طورتجربیرنگ هایمختلف به معادن متفاوت نسبت داده شده اند؛درنتیجه درفرآیندیتدریجیشناخت نسبت بین رنگ های فیروزه ومعادن آنهابه صورت دانش بومیدربین مردم شکل گرفته است .
آنچه دراین مقاله به عنوان معادن فیروزه معرفی میشودهرنوع سنگ آبی است که فارغ ازهرنوع آزمایشی وترکیب شیمیاییبه لحاظ رنگ وظاهرتاحدودیشبیه فیروزه است .
بنابراین چنین میتوان استنباط کردکه دسترسیبه منابع فیروزه وشبه فیروزه که همگیدربین مردمان بانام فیروزه خوانده میشونددرمرزهایکنونیایران چندان محدود نیست واین پراکندگیگسترده راه هایدسترسیبه این سنگ راآسان ترکرده است ودیگر نمیتوان به طورقطع ،قطعه هایفیروزه کشف شده ازمحوطه هایباستانیرابه یک معدن نسبت دادکه دربیشترمنابع باستان شناسیمعدن فیروزه نیشابوربه عنوان منبع اصلییاد شده است .
برمبنایدوگروه ازاطلاعات وواقعیت هاییکه دربالابحث شد،یعنیپراکنش معادن فیروزه در فلات ایران و پراکنش محوطه های باستانی که طی کاوش های باستان شناختیدرآنهافیروزه شناساییشده است میتوان چنین استنباط کردکه اول از همه وبه طورکلیتقریبابدون تردیدفیروزه دردوره هایپیش ازتاریخ نیزموردتوجه و تبادل گروه هایانسانیدرفلات ایران قرارمیگرفته است ."