چکیده:
مسئله حدوث یا قدم قرآن از قدیمیترین مباحث کلامی و الهیاتی است کـه سـبب بـروز اختلافات فراوان اعتقادی و سیاسی در جهان اسلام شد. اشاعره ، قدیم بودن و معتزله حـدوث قرآن را معتقد گشتند. در میان متفکران شیعی، قاضی سعید قمی با تفسیر و تحلیـل احادیـث منقول از امامان معصوم ع در این زمینه ، قدیم یا خالق بودن قرآن را نادرست میداند و لذا مانند معتزله قائل به حدوث آن میشود، با این تفاوت که اطلاق لفظ «مخلوق » را به قرآن به دلیل تبادر معنای «مکذوب » از آن و عدم ورود اطلاق شرعی صحیح نمیداند. بـا توجـه بـه مبانی ملاصدرا، قدیم بودن قرآن و صفت کلام مستلزم تعدد قدما و شریک داشتن خداونـد و حادث دانستن آن به ممکن بودن موصوف و نیازمندی او به صفت حادث خویش است . از این جهت ، کلام صفت الهی است که مانند صفات دیگر عینیت مصداقی و تفاوت مفهومی با ذات دارد.
خلاصه ماشینی:
در میان متفکران شیعی، قاضی سعید قمی با تفسیر و تحلیـل احادیـث منقول از امامان معصوم ع در این زمینه ، قدیم یا خالق بودن قرآن را نادرست میداند و لذا مانند معتزله قائل به حدوث آن میشود، با این تفاوت که اطلاق لفظ «مخلوق » را به قرآن به دلیل تبادر معنای «مکذوب » از آن و عدم ورود اطلاق شرعی صحیح نمیداند.
(ابن بابویه ، ١٣٩٨ق : ٢٢٣) قاضی سعید قمی از معدود متفکران و متکلمان شیعی است کـه بـا تفسـیر فلسـفی، کلامی از این گونه احادیث به ارائه نظریه ای در زمینه حدوث یا قدم قـرآن میپـردازد.
نظریۀ کلام نفسی منجر به صفت خداوند بودن قرآن میشود، در حالی که ایـن مطلب صحیح نیست ،(همان ) زیرا که قرآن حادث است و حلـول صـفت حـادث در ذات قدیم و مجرد، محال بوده و به حدوث و تغیر ذات خداوند منجر میشود.
لازم به ذکر است در برخی از آیات قرآنی، صفت کلام بدون مبـدأ اشـتقاقی بـه خداونـد نسبت داده میشود: «تلک الرسل فضلنا بعضهم علی بعض منهم من کلـم اللـه »١و «کلـم الله موسی تکلیما»٢ این موارد نشان دهنده ذاتی بودن صفت کلام و منحصر نبـودن آن در مقام فعل است ، از این رو نظریه قاضی سعید با آیاتی از قرآن نقض میگردد.
در نتیجـه نظریـه اشاعره در مورد قدیم بودن صفت کلام و قرآن نادرست است ، در عین حال کـلام الهـی حادث ، فعلی و زائد بر ذات نیست .