چکیده:
هجرت به یثرب و تشکیل دولت شهر مدینه زمینه پیدایش نهادهای دولتی و به تعـبـیـر دیگر تشکیلات اسلامی را فراهم کرد. اینکه نخستین تشکیلات اداری مسلمین از چه زمـان بوجود آمد، مورد اختلاف است اما در اخبار و روایات تاریخی گزارشهایی وجـود دارد کـه می رساند: نمونه نخست دیوان در عصر رسالت تاسیس شد. در عین حال مشهور آن اسـت که نظام دیوانی از روزگار فتح ایران و به پیشنهاد یک ایرانی ساکن در مدینه بـه دسـتـور خلیفه دوم تشکیل شد. تشکیل خلافت عباسی و تاسیس پایتخت این سلسله حکومتگر در سرزمینهای ایرانی و حضور فعال ایرانیان در عرصه های مختلف سیاسی و نظامـی کـه بـه تشکیل نهاد وزارت انجامید، نقطه عطفی در تحولات نظام اداری مسلمانان است . این مقالـه در صدد است تا ضمن بررسی این مساله از نقش اقوام مختلف خصوصا ایرانیان در تاسیس و توسعه و ترجمه دیوانها به زبان عربی بحث کند.
خلاصه ماشینی:
"٢. ابن خلدون پس از بیان اینکه کارهای دیوانی از مهم ترین وظایف ضروری کشـور اسـت ، بیان می کند که دربارة این مسائل یعنی : انجام دادن کارهای خراج ستانی و حفظ حقوق دولت در دخل و خرج و آمار سپاهیان با ذکر نام و سنجش ارزاق ایشان و پرداخت مستمری سالیانة آنـهـا در موقع خود، باید به قوانینی مراجعه کرد که متصدیان این مشاغل و محاسـبـان آگـاه دولـت تنظیم کــرده اند و در کتابی آماده است که تفاصیل دخل و خرج در آن نوشته شده است و جـز کسانی که در این اعمال مهارت دارند، بدان نمی پردازند.
آنچه از تعریف ابن خلدون به دست می آید این است که دیوان فقط دفتر ثبت و ضبط دخـل و خرج ، و آمار سپاهیان و مصارف اموال ، آنچنان که در تعریف ماوردی آمده ، نیست بـلـکـه کـتـاب ضوابط و مقررات و آیین نامه های جاری نیز بوده است .
به هر حال دیوان مدینه ـ تا آن زمان که این شهر مرکز خلافت بود، نقش دیـوان مرکزی را داشت و سایر دیوانها اعم از دیوانهای پیش از اسلام که به کار خـود ادامـه مـی داد (ماوردی ، ٢٥٢ـ٢٥٦) یا در دوره اسلامی به وجود آمد، دیوانهای محلی .
شگفت اینکه مسلمانان در ترجمه و نقل دیوان نیز از موالی بی نیاز نشدند بلکه دیوان عراق را صالح بن عبدالرحمن از موالی سیستان (همان ، ٢٩٨؛ ابوهلال ، ١٧٥) و دیوان شام را سلیمان بن سعد ترجمه کرد که او نیز از موالی فردی به نام حسین بود (ابوهلال ، ١٧٥) اما این کـار کـه در جهـت حاکمیت هرچه بیشتر عنصر عرب انجام مـی شـد چگونـه صـورت گرفـت ؟ بررسـی خـود را از دیوانهای شرق شروع می کنیم ."