چکیده:
در اندیشه شیعه و بسیاری از اهل سنت، افضلیت امام یکی از شرایط لازم برای امام است. این مسئله درطول تاریخ اسلام، در کشاکش بحث های شیعه و سنی بارها مورد چالش قرار گرفته است. آنچه این نوشتار به دنبال آن می باشد، مروری است بر معنای افضلیت در اندیشه متکلمان با روش اسنادی. ازسوی دیگر، یکی از مسائل اصلی در بحث افضلیت، گستره افضلیت امام است که به حقیقت بیانگرمسئله معنای افضلیت است. پس در این نوشتار معنای افضلیت را از دیدگاه متکلمان بررسی می کنیم که بیانگر دیدگاه آنها در بحث گستره افضلیت نیز به شمار می رود. بر اساس مهم ترین یافته های این تحقیق،متکلمان اهل سنت کمتر به این بحث توجه داشته اند و در سوی مقابل، متکلمان شیعی معانی متعددی برای افضلیت ذکر کرده اند.
خلاصه ماشینی:
این گونه عبارت پردازی با این ابهام مواجه است که آیااشجعیت، برخورداری از بیشترین ثواب و اعلمیت همگیاز مؤلفه های افضلیت است یا آنکه هرکدام از آنها خود بهطور مستقل یکی از اوصاف و شرایط لازم برای امام است؟ به نظر می رسد این ابهام در کتاب الشافی برطرف شدهاست؛ چراکه در آنجا او دیدگاه خود را چنین مطرح می کندکه افضلیت امام به معنای برتری او در داشتن بیشترین ثواب و نیز علوم و تمام اموری که مربوط به دین است، می باشد.
به نظر می رسد به لحاظ سیر تاریخی، تأکید و تصریح براینکه افضلیت به معنای برخورداری از تمام صفات کمالاست، برای نخستین بار از سوی خواجه نصیرالدین طوسیمطرح شده است، هرچند رگه های این دیدگاه در سخنانبزرگانی همچون سدیدالدین حمصی نیز دیده می شود.
آنچه موجب جداسازی نظریه فاضل مقداد از پیشینیانمی شود آن است که او در یک کتاب ـ یعنی الانوارالجلالیة ـبر لزوم افضلیت امام تأکید کرده و آن را داشتن تمام کمالاتنفسانی به نحو اکثر دانسته است و در ادامه آن تصریحمی کند که امام باید مقرب ترین بنده خدا باشد که به تصریحخودش، این آموزه می تواند به سه معنا باشد: یا به این معناکه دارای بیشترین ثواب نزد خداوند متعال باشد.
در کتاب سرمایه ایمان نیز بهطور مستقل به معنای افضلیت اشاره نکرده است، اما درذیل بحث عصمت تصریح می کند که امام باید تمام صفاتکمال و اخلاق حمیده و شمائل پسندیده و علو نسب وطهارت مولد و کرامت آباء و شرافت قبیله را داشته باشد ودر تمام کمالات یگانه باشد (لاهیجی، 1372، ص 115).