چکیده:
منطقه کوهستانی برزک در دامنه سلسلهجبال مرکزی «کرکس»، با داشتن 30 مزرعه کوچک و بزرگ یکی از حوزههای بزرگ آبخیز و چشمههای متعدد و قناتهاست که براساس اسناد و قبالهها و آبنشانهای قدیمی، نظام آب و آبیاری و مالکیت آب در آن، در درجهاول اهمیت بوده است. برای روشن شدن اهمیت این موضوع در این نوشتار، به جوانب مختلف نظام آبیاری و نامها و اصطلاحات رایج در منطقه برزک بپردازیم. مبنای کار و مراجع تحقیق در این مقاله، آبنشانها و اسناد قدیمی و صورتهای تنظیمی اداره ثبت اسناد و رسوم متداول در میان مالکان و کشاورزان و اطلاعات شخصی نگارنده است. چشمهها و قناتهای برزک، روزقههای برزک، متولیان و کارگزاران آب، فرهنگ واره اصطلاحات رایج آب و آبیاری در برزک، از موضوعات موردبحث در این مقاله است.
خلاصه ماشینی:
"٤. چشمه و قنات میان کک : در سال های گذشته ، یعنی پیش از سـیل ١٥٣٥ آب خـوبی داشـته است و در حدود ده لیتر در ثانیه آب دهی داشت ، اما بعد از سیل به دلیل جابه جایی بستر چشـمه هـا و عمیق شدن رودخانه و خشکسالی، آب آن بسیار کم شده است و اکنـون در حـدود ٣ لیتـر در ثانیـه آب دهی دارد.
روزقۀ آخر جمیلی گفتنی است که هرچند این روزقه ها براساس نـام هـای مشـخص و بعضـی بـه نـام اشـخاص و خانواده های قدیمی رقم خورده اند، امروزه هر روزقه دارای مالکان متعددی است کـه گـاهی در یـک روزقه ، بیش از چهل مالـک آب وجـود دارد کـه آب آن هـا توسـط سـرطاق یـا برزگـر مربـوط بـه زمین هایشان پرداخت میشود.
پیش از حاکمیت رضاشاه پهلوی و تا اواخـر دورة قاجاریـه ، نظـام آب و آبیـاری در بـرزک، بـه گواهی اسناد و قباله های موجود و آب نشان ها، کاملا محلی بود و طبق تصمیمات شـورای مالکـان و نظارت کدخدا، یک روحانی موردقبول همگان انجام میشد و تا آن زمان چندین آب نشان و صـدها سند و قبالۀ آب و ملک وجود دارد که نظم و نظام دقیق کار را نشان مـیدهـد؛ چنـان کـه سـهم آب مالکان عمده و خرده پا را حتی تا چند دقیقه به خوبی ثبت و ضبط کرده اند."