چکیده:
تعیین قلمرو بیابانها نیازمند دستیابی به اطلاعاتی از پارامترهای محیط طبیعی است که اثر متقابل آنها بهصورت مشترک در پیدایش ویژگیهای بیابان دخالت دارند. هدف از انجام این پژوهش شناسایی و جداسازی مناطق بیابانی مرکز و شرق ایران از دیدگاه ژئومورفولوژی و اقلیمی است. بدین منظور پس از تهیه لایههای اطلاعاتی، شاخصهای معرف بیابان از نوع ژئومورفولوژی و اقلیمشناسی در سرزمین مورد پژوهش مشخص گردید. بهنحویکه در عامل ژئومورفولوژی رخسارههای معرف بیابان شامل تپههای ماسهای و دشت ریگی، گنبدهای نمکی، کفههای نمکی، کویرها و امثال آن و در عامل اقلیم، میزان بارندگی، دما و تبخیر سالانه، ضریب بینظمی بارش و تغییرات و شدت میانگین بارش روزانه شناسایی و تفکیک شد. سپس با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) هر یک از عوامل ذکرشده ترسیم گردید و در مرحله بعد متغیرها بهوسیلهی مدل AHP ارزشگذاری گردیدند و سپس در محیط GIS تلفیق شدند و در نهایت نقشه سراسر بیابانهای اقلیمی و ژئومورفولوژی مرکز و شرق ایران تهیه شد. نتایج نشان داد از لحاظ اقلیمی منطقه مورد مطالعه به چهار ناحیه آب و هوایی تقسیم میگردد که مساحت مناطق بیابانی سرزمین مورد پژوهش از جنبه اقلیمی سطحی معادل 74925.04 کیلومترمربع معادل 20 درصد و ازلحاظ ژئومورفولوژی 203773 کیلومترمربع معادل 54.4درصد میباشد. انطباق نقشههای ارتفاع، شیب و جهت شیب با نقشههای بیابانهای اقلیمی و ژئومورفولوژی حاکی از تأثیر شدید عامل ارتفاع نسبت به عرض جغرافیایی در تغییرپذیری زیاد مکانی عناصر اقلیمی و تأثیر این عناصر بر مشخصات و فرمهای مناطق خشک و نیمهخشک و توسعه نواحی بیابانی منطقه شده است. بر اساس نقشه بیابانهای اقلیمی، لانه گزینی نواحی نیمهخشک و خشک در نقاطی که با شرایط بیابانی و نیمه بیابانی مواجه است، گواه بر تأثیرپذیری اقلیم منطقه از وضعیت توپوگرافی نیمه مرکزی و شرقی ایران دارد.
خلاصه ماشینی:
بدین منظور سؤال های پژوهش به شرح زیر مطرح می شوند: - آیا مساحت بیابان های اقلیمی و ژئومورفولوژیک مورد مطالعه یکسان است ؟ - آیا بیابان های مورد مطالعه بر اساس شرایط اقلیمی طبقه بندی جامع شده اند؟ - شدت بیابان زایی بر اساس عوامل اقلیمی و ژئومورفولوژیکی، در منطقه مورد مطالعه ، طی دوره آماری مورد بررسی چگونه بوده است ؟ پیشینه تحقیق : مناطق خشک که طبق تقسیم بندی اقلیم شناسان ، مقدار متوسط بارش سالانه آن کمتر از ٥٠٠ میلیمتر است ، خود به چهار ناحیه قابل تقسیم بوده نواحی نیمه خشک با میانگین ٢٥٠-٤٥٠ میلیمتر، خشک (٢٥٠-١٠٠) مثل استان های قم و شرق اصفهان ، نواحی نیمه بیابانی (١٠٠-٥٠) مانند نواحی یزد و حواشی بیابان لوت و بیابان های واقعی کمتر از ٥٠ میلیمتر میانگین بارش سالیانه که در ایران بیابان لوت ، زابل و میرجاوه در دسته ی بیابان های واقعی قرار دارند (١٩٩٦٧٧,kardavani).
جدول ١- رخساره های ژئومورفولوژی بیابان و عامل تعیین کننده آن (رجوع شود به تصویر صفحه) منبع : (٢٠١٢,Khosroshahi ) برای مستندسازی شاخص های کمی معیارهای اقلیمی نیز در تفکیک مناطق بیابانی و غیر بیابانی روش کار به ترتیب زیر انجام گرفته است : تعدادی ایستگاه با آمار کافی (حداقل ٢٢ سال ) و پراکنش مناسب در سطح هر یک از استان های مورد مطالعه و مناطق هم جوار انتخاب گردید و نقشه توزیع مکانی ایستگاه ها در سطح استان در سیسم GIS به صورت یک لایه نقاط تهیه شد.
(رجوع شود به تصویر صفحه) شکل ٦- نقشه مناطق غیر بیابانی در سرزمین موردپژوهش ، منبع : نگارندگان ،١٣٩٤ جدول شماره ٣ مساحت هر یک از لندفرم های معرف بیابان ژئومورفولوژی را در منطقه مورد مطالعه نشان میدهد.