چکیده:
إن الصوفیة قد دخلت الأدبین العربی والفارسی منذ القدم والشعراء کان لهم قراءة خاصّة عنها حسب تجربتهم الشعریة والعصر الذی عاشوا فیه. فالمؤثرات الاجتماعیة والظروف السیاسیة کان لهما أکبر تأثیر على توظیف التصوف من قبل الشعراء. واستمرّت هذه المسیرة حتی وصلت إلی العصر الحدیث الذی تشهد فیه عودة إلی المفاهیم الصوفیة فی شعر هذا العصر. والصوفیة من أهمّ التیارات فی الشعرین العربی والفارسی المعاصرَین. ویحاول هذا البحث إبراز کیفیة توظیف «شفیعی کدکنی» والشاعر المصری «عفیفی مطر» الصوفیة فی أغراضهما السیاسیة والاجتماعیة معتمداً علی المنهج الوصفی-التحلیلی والمنهج المقارن القائل بدراسة التشابهات والاشتراکات. ومن أبرز النتائج أنّ شفیعی کدکنی قد وظّف شخصیات صوفیة قد اشتهروا علی مدی التاریخ بثوریتهم ونزعاتهم الإجتماعیة واستشهدوا فی سبیل غایاتهم کالحلاج، کما أنّ الشاعر المصری قد وظّف مثل هذه الشخصیات إلا أنه قد أحدث تحویرا فیها.و قد استخدم عفیفی النفّری بوصفه صوفیاً لم یکن ثوریاً واستحضره فی شعره کمحتجٍ أمام الحکّام. کما أن الشاعرَین یلتقیان فی قضیة الصمود أمام نظام السلطة باحثَین عن غایة واحدة فی شعرهما الصوفی ألا وهی الحریة والإنسانیة. أما أهمّ نتیجة لهذا البحث فهو أنّ الشاعرین یحتفیان بالصوفیة وقضایاها ویمزجانها بالقضایا الاجتماعیة کالجوع وتخلف الشعبین المصری والإیرانی وذلک لتوعیتهم أمام الحکام.
تصوف از دیرباز وارد شعر فارسی و عربی شده است و شاعران نیز بر اساس تجربة شعری خود خوانش خاصی از این پدیده داشتهاند. عوامل اجتماعی و شرایط سیاسی نیز بیشترین تأثیر را در کاربست تصوف در شعر دارد. این پژوهش
میکوشد با استفاده از شیوه توصیفی-تحلیلی و تطبیقی مبتنی بر بررسی شباهتها و تفاوتها، چگونگی استفاده از تصوف در شعر عفیفی مطر و شفیعی کدکنی را در قالب مسائل اجتماعی و سیاسی نشان دهد. از جمله نتایج پژوهش، این است که شاعر ایرانی از شخصیتهای صوفی استفاده کرده است که در طول تاریخ به انقلابی بودن و گرایشهای اجتماعی شهره بودهاند؛ کسانی که در راه نیل به اهداف خود نیز به شهادت رسیدند. مطر نیز ضمن استفاده از این مسئله، نوعی تغییر در شخصیتهای صوفی ایجاد کرده، مبارزان معترض در برابر حکام زورگو و ستمکار هستند. همچنین این دو شاعر در مسئله ایستادگی در برابر نظام حاکم به هم میرسند و در اشعار صوفیانه خود در پی ارزشهایی مانند آزادی و انسانیت هستند. اما مهمترین نتیجة این پژوهش، این است که عفیفی و شفیعی به تصوف و مسائل مربوط به آن اهمیت میدهند و آن را با مسائل اجتماعی؛ مانند گرسنگی و عقبماندگی ملتهای مصر و ایران در هم میآمیزند تا مردم را در برابر حاکمان آگاه سازند.
خلاصه ماشینی:
الصوفیة وتوظیفها فی القضایا الاجتماعیة فی أشعار محمدرضا شفیعی کدکنی و محمد عفیفی مطر (دراسة مقارنة) الملخص إن الصوفیة قد دخلت الأدبین العربی والفارسی منذ القدم والشعراء کان لهم قراءة خاصة عنها حسب تجربتهم الشعریة والعصر الذی عاشوا فیه.
ومن أبرز النتائج أن شفیعی کدکنی قد وظف شخصیات صوفیة قد اشتهروا علی مدی التاریخ بثوریتهم ونزعاتهم الإجتماعیة واستشهدوا فی سبیل غایاتهم کالحلاج، کما أن الشاعر المصری قد وظف مثل هذه الشخصیات إلا أنه قد أحدث تحویرا فیها.
منهجیة البحث والإطار النظری هذا وقد تم اختیار الشاعرین محمدرضا شفیعی کدکنی ومحمد عفیفی مطر لدراسة الملامح الصوفیة أو النزعات الصوفیة فی شعرهما لإبراز الأسباب التی دفعت بهما إلی توظیف المفاهیم الصوفیة واختلاطها بالمفاهیم الاجتماعیة فی شعرهما.
کما أنه لیس غریبا أن یعبر الشاعر المعاصر عن بعض أبعاد تجربته من خلال أصوات صوفیة، فالصلة بین التجربة الشعریة خاصة فی صورتها الحدیثة التی یغلب علیها الطابع السریالی-وبین التجربة الصوفیة وثیقة، وتتجلی هذه الصلة أوضح ما تتجلی فی میل کل من الشاعر الحدیث والصوفی إلی الاتحاد بالوجود والامتزاج به (عشری زائد، 1997: 105).
تطلع عفیفی مطر وشفیعی إلی الحریة والتغییر فی المجتمع واستهل الشاعر الفارسی دفتر در کوچه باغهای نیشابور الشعری بتوظیف جملة من «عین القضات الهمذانی»؛ ذاک الصوفی الکبیر فی القرن السادس و أحد المتقدمین فی الصوفیة الإسلامیة، حیث یتم مقارنته بالحلاج.
وقد وظف عفیفی مطر وشفیعی کدکنی هذا النوع من الصوفیة فی شعرهما باحثین عن الحریة بغیة الوصول إلی مرحلة یحترم فیها الإنسان لإنسانیته قط.