چکیده:
فیروزه، یکی از کانی های باستانی شناخته شده به نام ایران است. معروف ترین و قدیمی ترین معدن فیروزه ایران معدن فیروزه نیشابوراست. استخراج فیروزه از هفت هزار سال پیش رواج داشته است. استخراج فیروزه در نیشابور اگرچه ابتدا در بخش های سطحی و با کمک ابزارهای دستی صورت می گرفته، اما به تدریج گسترش یافته و با احداث تونل هایی به دنبال رگه های معدنی به صورت زیرزمینی هم استخراج صورت می گرفته است. در بسیاری از منابع از چکش و قلم به عنوان ابزار استخراج ذکر شده است. در دهه 1100 هجری شمسی برای اولین بار در این معادن از باروت استفاده شده است که علی رغم افزایش سرعت معدنکاری، با کاهش اندازه فیروزه های استخراجی از قیمت آن کاسته است. فیروزه نیشابور تا پایان دوره صفویه توسط حکومت و براساس قواعد منظم و علمی استخراج می شده است. اما با شروع دوره قاجاریه و استخراج معادن توسط حکومت های محلی و اشخاص حقیقی به صورت کاملا غیرعلمی، این معادن رو به ویرانی گذاشتند. نتیجه آن که در پایان دوره قاجاریه تقریبا تمامی معادن با آب و سنگ پر شدند و فیروزه ایران به تدریج جایگاه خود در بازارهای جهانی را از دست داد.
خلاصه ماشینی:
این مهرهها به عصر نوسنگی (٦٠٠٠ تا ٦٧٥٠ سال قبل از میلاد مسیح ) تعلق دارند و مشـخص می کند که معدنکاری فیروزه در ایران حتی بسیار قدیمی تر از آن مواردی است که اشاره شـد.
در سفرنامه کلاویخو که در سال ١٤١٢ و در زمان صفویه نگاشته شده است چنین می خوانیم که : «در نزدیکی نیشابور معادن معروف فیروزه قرار دارد.
معدن در کوه بسیار خطرناک است ، باطله های باقی مانده به کمک سنگ ها و قطعات چوب به شکل بسیار بدی قرار گرفته اند و در طول زمانهای مختلف افراد بسیاری از معدنکاران مبتدی در داخل آن دفن شده اند.
در این معدن فیروزههای با رنگ خوب و اندازههای بزرگ یافت شده است ، اما رنگ آن به سرعت از بین می رود و به رنگ سبز کثیف (Dirty Green) همراه با نقاط سفید و خاکستری تبدیل می شود.
فیروزه های معدن اردلانی کیفیت خوبی ندارند به گونه ای که در کتاب جواهرنامه که در قرن هفتم هجری قمری نوشته شده است از فیروزههـای آن بـه عنـوان بدترین نوع فیروزه نیشابور یاد شده است .
به دلیل اطلاعات کمی که از نحوه معـدنکاری فیروزه در منابع پیش از دوران قاجار وجود دارد در مورد این موضوع نمی توان با قاطعیت صحبت کرد اما با توجه به مباحث مطرح شده توسط جوهری نیشابوری (٥٩٢ ق) چنین به نظر می رسد کـه استفاده از ابزارآلات مناسب برای شکستن سنگ مانند چکش و دیلم برای معدنکاری مرسوم بـوده است .