چکیده:
ایمان و مشتقات آن بهکرّات در قرآن کریم بهکار رفته و در آن از انسانها درخواست شده است که به خدا ایمان بیاورند. این مفهوم از لحاظ تاریخی نخستین و مهمترین مفهوم کلامی در اسلام بود. باتوجهبه اهمیّت ایمان در قرآن کریم و به دنبال آن در کلام اسلامی، بدیهی است که در تفاسیر قرآن کریم نیز مورد توجه قرار گیرد. یکی از تفاسیری که این موضوع را بهتفصیل و از نگاه تفسیری و عرفانی مورد بررسی قرار داده، تفسیر کشفالاسرار و عدّةالابرار، اثر رشیدالدّین ابوالفضل میبدی است. این مقاله که با روش توصیفی و تحلیلی نگارش یافته، به تبیین معانی لغوی و اصطلاحی اسلام و ایمان، رابطهی بین آن دو، نقش اجزای ایمان در نجات و... در این تفسیر میپردازد. در کشفالاسرار، اسلام و ایمان، به ترتیب، دارای سه و دو معنا هستند. آن دو در معنای دوم، به یک معنا هستند و آن عبارت است از اقرار به زبان، تصدیق به قلب، عمل به ارکان و پیروی از سنّت. تصدیق قلبی، گرچه برای نجات آنجهانی ضروری است، ولی نجات انسان نه به آن، بلکه به مغفرت خدا بستگی دارد.
خلاصه ماشینی:
«ایمان از لحاظ تاریخی نخستین و مهمترین مفهوم کلامی در اسلام بود» (10، پیشگفتار نویسنده، ص: 29)؛ زیرا اولا بنابر قرآن مجید، حیات و مرگ مادی و معنوی آدمی در این جهان و سعادت و شقاوت ابدی او در آن جهان به پاسخ مثبت یا منفی او به این درخواست خدا بستگی دارد و ثانیا با درنظرگرفتن اهمیت موضوع، فرقههای مختلف اسلامی خواستهاند به این پرسش مهم پاسخ بدهند که ایمان چیست؟ باتوجهبه اهمیت ایمان در قرآن کریم و در پی آن، در کلام اسلامی که محل مجادلهی آرای مختلف است، بدیهی است که در تفاسیر قرآن مجید نیز مورد مداقه قرار گیرد و مفسران قرآن کریم هریک بهنوبهی خود به این پرسش حیاتی پاسخ بدهند.
باری، در کشفالاسرار، اسلام در نوبت دوم و نوبت سوم، به ترتیب دو معنا و سه منزل دارد: اول اقرار به زبان یا شهادتدادن به لا اله الا الله و محمد رسولالله، برپایداشتن نمازهای پنجگانه، دادن زکات، روزهگرفتن در ماه مبارک رمضان، انجامدادن حج خانهی خدا در صورت استطاعت، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر؛ دوم اقرار به زبان، تصدیق به قلب، عمل به ابدان و پیروی از سنت؛ سوم یا استسلام، اعراض از غیر حق، و اقبال به حق.
میبدی دلیل باطلبودن عقیدهی آنها را این ذکر میکند که اگر عقیدهی آنها درباب ایمان درست بودی، باید همهی یهودیان مؤمن بودی؛ زیرا آنها، بنابر آیهی «الذین آتیناهم الکتاب یعرفونه کما یعرفون أبناءهم و إن فریقا منهم لیکتمون الحق وهم یعلمون» (البقرة/146)، معرفت و تصدیق از دل داشتند، ولی اقرار و قول و نیز عمل نه (26، صص: 44، 74 و 94).
اما ازنظر صاحب کشفالاسرار، اسلام به معنای دوم آن، یعنی اقرار به زبان، تصدیق به قلب، عمل به ارکان و پیروی از سنت، با ایمان به معنای دوم آن برابر است.