چکیده:
بندر بصره در اوایل سال های فتوح برای ساماندهی و ارسال سپاه به نواحی شرق خلافت ایجاد شد. پس از آن، موقعیت خاص این شهر، موجب اهمیت اقتصادی اش گردید. با سقوط خلافت عباسی (616 ق.) منطقه بین النهرین و بندر بصره توسط سلسله های ایرانی اداره می شد و ظهور صفویان در ایران و حکومت عثمانی، رقابت سختی را برای تسلط بر این بندر استراتژیک بین دو قدرت مهم منطقه ایجاد کرد. در این رقابت، عشایر خوزستان و اطراف بصره نقشی مهم ایفاء کردند و از سوئی دیگر، با شروع رقابت های اقتصادی و سیاسی قدرت های اروپایی در خلیج فارس، پای پرتغالی ها و انگلیسی ها نیز به رقابت ایران و عثمانی برای تسلط بر بصره گشوده شد. در میانه کشمکش های دو قدرت، آل افراسیاب (از عشایر ناحیه بصره) با توجه به گرفتاری های داخلی ایران و عثمانی، حکومت بصره را به چنگ آورد و هفتاد سال بر آن شهر حکومت کرد و از منافع اقتصادی آن بهره مند شد. این مقاله با تکیه بر منابع داخلی و خارجی بر آن است تا نشان دهد که چگونه این حکومت به ظاهر مستقل توانست در بحبوحه رقابت دو کشور، در صحنه سیاسی و اقتصادی روزگار نقش آفرینی کند.
خلاصه ماشینی:
هر چند در این روزگار، مراوده بازرگانی این بندر با بغداد و حلب جریان داشت ، اما به علت کشمکش های دائمی حکومت ها و جابجایی مکرر آنها در منطقه بین النهرین و شام ، رونق چندانی نداشت ، تا اینکه پس از استقرار صفویه در ایران ، شاه اسماعیل صفوی منطقه بین النهرین را در سال ٩١٤ق .
این وضعیت پایدار نماند و شورش های ده ساله عشایر شیعه جنوب بین النهرین که مخالف سلطه عثمانی بودند و راشد بن مغامس فرزند حاکم بصره نیز به آنها پیوسته بود، باعث شد تا در سال ٩٥٣ق .
نیمه دوم قرن دهم هجری/ شانزدهم میلادی، امپراتوری گسترش یافته عثمانی (در غرب ، جنوب غرب آسیا و شمال آفریقا)، هر چند با شورش های متوالی اعراب جنوب بین النهرین مواجه بود، اما در عین حال ، تلاش خود را در جهت توسعه قدرت دریایی در خلیج فارس قرار داد و در این رابطه با تشکیل یک ناوگان دریایی به فرماندهی پیری بیگ به چالش با پرتغالیها پرداخت (اوزون چارشی لی، ١٣٦٩: ٤٢٧-٤٢٦)، اما تلاش آنها برای بسط قدرت در دریا به اندازة خشکی موفقیت آمیز نبود و با شکست مواجه شد.
به هر حال ، بروز جنگ های ده ساله بین ایران و عثمانی لطمه ای به جریان تجارت بصره وارد نکرد و این شهر از طریق شهر حلب در حاشیه فرات با اروپا روابط تجاری داشت و امنیت کافی هم در خلیج فارس برای تجارت دریایی این شهر فراهم بود.