چکیده:
صفویان پس از تأسیس و تثبیت حکومت خود در قلمرو جغرافیایی ایران متناسب با رویکردهای سیاسی و مذهبی که داشتند لزوم ایجاد پیوندهایی را در مناطق پیرامونی و فرامنطقهای احساس نمودند. آنها به منظور ایجاد ارتباط با دوستان برون منطقهای و همچنین رساندن پیامهای سیاسی و نظامی خود در موقعیتهای جنگ و صلح با سایر ممالک مأموریتهای مختلفی را به کارگزاران حکومتی واگذار کردند. این عناصر تحت عناوین فرستاده، سفیر و یا ایلچی وظایف خود را در ممالک دیگر پیمیگرفتند. آنان بایستی برای وصول به مقاصد مورد نظر و انجام مطلوب مأموریتهای محوله حائز ویژگیها و شرایط قابل توجه و خاصی میبودند. مبتنی بر مقصد مورد نظر و نوع مأموریت محول شده، ویژگیهای شخصیتی و جلوههای ظاهری فرستاده، بایستی به خوبی مورد رصد و ارزیابی قرار میگرفت. تنوع و فراوانی فرستادگانی که در دوره سلطنت طولانی صفویه به نقاط مختلف اعزام میشدند، بررسی چارچوبهای مختلف شکلی و محتوایی هیأت سفارتی را ضروری میسازد. نوشته پیشرو ضمن ارائه آماری نسبی از فرستادگان دوره صفوی، در صدد است مهمترین نکاتی را که در انتخاب و اعزام فرستادگان این دوره مورد تأکید و توجه بوده است، در معرض بررسی قرار دهد. بنابراین، سؤال عمده نوشتار حاضر عبارت خواهد بود از این که فرستادگان و سفرای دوره صفویه میبایست حائز چه ویژگیهایی بوده و در مأموریت خود از چه الگوهایی تبعیت کنند؟ یافتههای پژوهش نشان میدهد به رغم آن که در این دوره هنوز ساختارهای تشکیلاتی برای مناسبات سیاسی پایهگذاری نشده بود؛ اما فرستادگان و سفرا متناسب با نوع مأموریت میبایست حائز ویژگیهای شخصیتی خاصی باشند و در عین حال در فرآیند انجام مأموریت از اصول و مبانی تعیین شده تبعیت نمایند. گو این که در طول انجام مأموریت نیز با چالشها و موانع متعددی میبایست دست و پنجه نرم کنند.
خلاصه ماشینی:
نوشتار حاضر با تکیه بر اهمیت همین رفت و آمدها و میزان توجه صفویان بـه موضـوع سفارت در پی آن بر آمده است تا با استفاده از داده های منابع موجود، ضـمن توصـیف ابعـاد مختلف امور سفارتی در دوره صفویه و تبیین الگوها و چارچوب های مورد نظر در اعزام سفرا به مناطق مختلف ، گزارش کمی نیز از تعداد فرستادگان را ارائه نماید.
در مواقعی که نیاز به صلح بود دربار صفوی با توجه به کشوری که سفیر به مأموریت آن جا میرفت همانند کشور عثمانی که سنی مذهب بود برای تحقق هدف سفارت از چهره های مذهبی استفاده میکرد تا در مباحث کلامی نیز سفیر بتواند از اصول اعتقادی صفویان دفـاع نماید فرستادن مقام صدر توسط شاه عباس یعنی قاضی خان صدر جهان بـه دربـار سـلطان احمد از آن جمله است (نوایی، ١٣٦٦: ٨٧/٣).
کار این گروه از فرستادگان با دشواری بیشتری همراه بود؛ به دلیل آن که مخـاطرات جـدیتـری آن ها را تهدید میکرد؛ کما اینکه فرستاده شاه اسماعیل به نزد سلطان سلیم به زنـدان افتـاد (اسپناقچی پاشازاده ، ١٣٧٩: ٢٤١) یا سفیر سلطان خدابنده به عثمـانی کـه بـه مـدت هفت سال در عثمانی اسیر بود (وحید قزوینی، ١٣٨٣: ٩٣).
در کنار مجازات های خشنی که به عنوان عواقب کار نصیب برخی فرسـتادگان مـیشـد، گزارش منابع نشان میدهد که برخی از سفرا به لحاظ اعمال مثبتی کـه در طـول مأموریـت خود انجام داده بودند و یا توفیقی که در این راه برای کشورشان حاصل شده بـود رضـایت و خشنودی شخص شاه را جلب نموده و پاداش قابل قبولی نصیب آن ها مـیگردیـد.