چکیده:
انکار مجاز در قرآن و در لغت عربی، یکی از مبانی سلفیه است که در بسیاری از اعتقادات مانند نحوهی تفسیر صفات الهی در آیات قرآن کریم، نقش اساسی دارد. محمد بن صالح العثیمین، بهعنوان یکی از بزرگترین مفتیان معاصر سلفیت و وهابیت، در آثار متعددی به نفی مجاز و رد ادله "مثبتین" مجاز پرداخته است. دلیلی مانند عدم استعمال مجاز توسط سلف و عدم صحت سلب از آیات قرآن، از دلایلی است که باعث شده ابنعثیمین به تبعیت از ابنقیم، مجاز را طاغوتی برای تحریف روایات و آیات قرآن بداند؛ در حالیکه در روایات نبوی6 و کلمات دانشمندانی که در قرون اوّلیه اسلام میزیستند، موارد متعددی از استعمال مجازی وجود دارد؛ علاوه بر این، عدم صحت سلب از قرآن نیز، در همهجا صحیح نیست و مبتلا به نقض است؛ از طرف دیگر، صحت سلب در صورتی باعث انکار آیات قرآن میشود که معنای حقیقی را نفی نماید؛ در حالیکه صحت سلب معنای مجازی، علامت تشخیص حقیقت از مجاز است. از طرف دیگر، آیاتی در قرآن وجود دارد که پذیرفتن معنای حقیقی آنها، نادرست بودن محتوای آیه را در بردارد و توجیهات ابنعثیمین نیز این نادرستی را رفع ننموده است؛ در نهایت اگرچه ابنعثیمین منکر مجاز در قرآن است، اما آیه «انّی ارانی اعصر خمرا» را، بهمعنایی مجازی تفسیر نموده و اسمی از مجاز نبرده است.
خلاصه ماشینی:
مختصر این دلیل از دیدگاه وی آن است که هیچیک از سلف، یا از لفظ مجاز نامی نبرده و یا اگر نامی بردهاند، مرادشان از مجاز بیانی که در مقابل حقیقت باشد، نبوده است؛ حتی ابنتیمیه تصریح مینماید که شافعی (که کتابی در اصول فقه ابنعثیمین،محمد بن صالح، شرح العقیدة السفارینیة، ص257.
نظر از اینکه وجه شبه چیست، تشبیه در این عبارت، استعاره و مجاز است و حمل لفظ بر معنای حقیقی باعث عوض شدن مفهوم روایت میشود؛ بنابراین باید روایت را حمل بر معنای مجازی نمود؛ در نتیجه استعاره که نوعی از مجاز است، در موارد متعددی توسط پیامبر اکرم6 استفاده شده است.
2 نتیجه مباحث گذشته این است که برخلاف اندیشه ابنتیمیه و وهابیت، استعمالات مجازی توسط رسول اکرم6 در موارد متعددی بهکار رفته و دو نفر از سلف (یعنی شافعی و معمر بن مثنی) نیز از قرآن، شواهدی ذکر نمودهاند که لفظ در معنای اصلی خود بهکار نرفته است.
استفاده از مجاز توسط ابنعثیمین اگرچه ابنعثیمین ادعای حقیقت بودن تمامی الفظ قرآن را دارد، اما در موارد مختلفی که حمل لفظ برای معنای حقیقی صحیح نبوده، لفظ را بر غیر معنای اصلی حمل نموده و فقط در توجیه این مسأله آن را روشی از اسالیب لغت عرب دانسته است؛ در واقع فقط اسمی از مجاز نبرده، اما وجود آن را پذیرفته است.
4 این تعبیر همان مدعای اصولیون و بلاغیون است که ابنعثیمین منکر آن شده است؛ بنابراین اگرچه ابنعثیمین منکر مجاز در قرآن است، اما بدون تصریح بهنام مجاز، آن را در برخی موارد استعمال مینماید.