چکیده:
در مجموعۀ آیات آفاقیِ قرآنکریم از حیوانات بسیاری نام برده شده است. در این میان پرندگان چه با نامهای خاص و چه به صورت عام، پرتکرارترین واژهها را در میان سایر حیوانات به خود اختصاص دادهاند. بعضی رفتارهای عام پرندگان، همچون پرواز، زندگی اجتماعی و رابطه با انسانها شواهدی در علم رفتارشناسی زیستی دارد. امّا برخی پرندگان، که در آیات قرآنی از آنها سخن رفته است، قابلیتهای خاصی دارند که در مطالعات زیستشناسی مورد مشابهی از چنان رفتارهایی در گونه آنها تا کنون ذکر نشده است. این گونه پرندگان مطابق تفاسیر قرآنی، موجوداتی منحصربه فرد بودند که شعوری ورای شعور معمول پرندگانی همسنخ خود داشتند و رفتارهای ویژهای را به نمایش گذاشتند. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی به بررسی اشتراکات و افتراقات رفتاری پرندگان از منظر قرآن و زیستشناسی میپردازد و در مجموع نگاه قرآن به حیوانات و از جمله پرندگان را بیان میدارد. از نگاه قرآن حیوانات و از جمله پرندگان مرتبهای از توحید و به تبع آن ایمان را دارا هستند و تسبیحگوی خالق خویش هستند، هرچند تا کنون ادله فیزیکالیستی و زیستشناختی بر این امر ارائه نشده است و همه انسانها قادر به درک آن نیستند.
خلاصه ماشینی:
پرسش این پژوهش این است که آیا آنچه در برخی آیات قرآنی در رابطه با رفتار پرندگان ذکر شدهاست، ما به ازای خارجی در علم زیستشناسی دارد یا خیر؟ تا کنون پژوهشهایی در مورد حیوانات و از جمله پرندگان از منظر قرآن صورت گرفته است، اما در این نوشتار کوشش شده است که مؤلفههای رفتاری پرندگان چه به صورت عام و چه به صورت خاص از منظر آیات قرآنی و رفتارشناسی زیستی، مورد بررسی قرار گیرد و موارد توافق و تعارض بیان گردد.
قرآن کریم در این آیات از موجوداتی سخن میگوید که برخلاف نیروی جاذبه و با داشتن ساختار فیزیکی و آناتومی خاص خود در هوا معلق میشوند و سقوط نمیکنند و این آیات با توجه به بخش پایانی آیه (ما یمْسِکهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِکلِّ شَیءٍ بَصِیر( انسان را به اندیشه در مورد آفرینش این موجودات و توانایی به ودیعه نهاده شده در آنها فرا میخواند تا به عظمت خداوند پی ببرد (فضلالله، من وحی القرآن، 1419: 23/ 24).
در رویکرد زیستشناسی تکاملی همه موجودات تنها برای انتفاع منافع زیستی خود تشکیل گروه و اجتماع میدهند، امّا در تفاسیر قرآنی رویکرد دیگری نیز در این زمینه بیان شده و وجه مماثلت دیگری میان انسانها و حیوانات با توجه به بخش انتهایی آیه (ما فَرَّطْنا فِی الْکتابِ مِنْ شَیءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یحْشَرُون( عنوان شده است که نخست: مکلف بودن این حیوانات در حد قابلیتهای ادراکی آنها و وجود نظام جزا و پاداش برای آنها است و دوم: بازگشت حیوانات، همانند انسانها به سوی خدا.