چکیده:
صحت یا عدم صحت استثنای منقطع از دیرباز مورد اختلاف بوده است؛ استثنای متصل دلالت بر حصر دارد و در فرآیند استدلال از مفهوم آن استفاده میشود به خلاف استثنای منقطع. حتی اگر صحت استثنای منقطع و وقوع آن در کلام فصیح پذیرفته شود، مصادیق آن محل نزاع است؛ از جمله در آیه تراضی ـ که به وفور مورد استدلال فقها در معاملات واقع شده است ـ میان آیت الله خویی ره و امام خمینی ره اختلاف نظر جدی وجود دارد. آیت الله خویی بر خلاف امام خمینی، منکر صحت استثنای منقطع و وقوع آن در قرآن است. برخی نیز قائل به بازگشت استثنای منقطع به متصل شدهاند؛ بررسی ادله این دو فقیه بزرگوار، ادباء و مفسرین، از بهترین راههای اظهار نظر در این زمینه است.
خلاصه ماشینی:
حتی اگر صحت استثنای منقطع و وقوع آن در کلام فصیح پذیرفته شود، مصادیق آن محل نزاع است؛ از جمله در آیه تراضی ـ که به وفور مورد استدلال فقها در معاملات واقع شده است ـ میان آیت الله خویی ره و امام خمینی ره اختلاف نظر جدی وجود دارد.
بررسی کلام آیت الله خویی( اولین مسئلهای که در بررسی استثناء در آیه شریفه وجود دارد این است که آیا این استثناء متصل است یا منقطع؛ متصل بودن استثناء مشکلی را پدید میآورد که شیخ انصاری ره با عنایت به این مشکل، قائل به منقطع بودن استثناء شده است؛ در استثنای متصل، در حقیقت، مستثنی جزئی از مستثنیمنه است که به وسیله استثناء، از حکم مستثنیمنه جدا شده است؛ لذا در صورت متصل بودن این استثناء، لازم میآید تجارت صحیح (تجاره عن تراض)، جزئی از تجارت فاسد (اکل مال به باطل) باشد، در حالی که این گونه نیست، پس استثناء نمیتواند متصل باشد و منقطع است.
ایشان برای توضیح و اثبات مقدمه اول به دو مثال اکتفا میکنند و توضیح نمیدهند که چرا این دو مثال غلط است؛ ظاهرا تباین داشتن مستثنی و مستثنیمنه در مثالهاست که اجازه صدق حقیقت استثناء (اخراج) را نمیدهد؛ وقتی هر دو طرف ادات استثناء، اصلا از یک جنس نیستند، چه طور یکی داخل در دیگری است و با استثناء آن را خارج میکنیم؟ مقدمه دوم (راه نداشتن غلط و باطل در قرآن) در کلام این عالم بزرگوار بسیار پررنگ توضیح داده شده است و ادله خوبی بر آن اقامه شده است لکن ارتباطی به اثبات بطلان استثنای منقطع ندارد، بلکه به منزله کبری برای استدلال است و اثبات آن موجب اثبات صغری نمیشود.