چکیده:
گاستون باشلار معرفت شناس، فیلسوف منتقد و از ساختارگرایان نخست فرانسه، شیوۀ نقدی تازه را بر پایۀ تحلیل و تفسیر تصاویر ادبی و هنری پایهگذاری کرد. باشلار که مبنای نقد خویش را بر پایۀ عناصر چهارگانه قرار داده بود، برای تخیل مادی شاعر و رابطۀ آن با ضمیر ناخودآگاه و مسائل پدیدارشناسی نقشی گسترده قائل بود. از دیدگاه معرفتشناسانه وی، خیال و رویای شاعرانه به واسطۀ عناصر چهرگانه و در قالب کهنالگوهای اسطورهای با دلالتهای آشکار و پنهان جلوۀ مادی مییابند و برای پذیرش نقش ادبی و برانگیختن احساسات مخاطب با تصاویری دوگانه جلوه مینمایند که تحلیل تخیل مادی و تفسیر این دوگانگیها، سبب گشودن عقدۀ متن میشود. داستان «خواب دیدن توس سیاوش را» یکی از دهها روایت رویا در شاهنامه است که در یکی از نگارههای شاهنامه شاهطهماسبی به عنوان نمونۀ بیبدیلی از به تصویر کشیده شدن عالم رویا و خیال شاعر در نقاشی ایرانی نمود یافته است. این مقاله کوششی در جهت بازنمایی پیوند دیرینه ادبیات و هنر بهویژه نگارگری از دریچۀ تخیل مادی با رویکردی بر آرای باشلار در باب تخیل مادی شاعر در شعر و تطابق آنها با نگاره است تا آشکار نماید که عناصر چهارگانه در تخیل فردوسی در این داستان چه جایگاهی داشته و چگونه در قالب کلمات و تصویرسازیها نمود پیدا کرده و تا چه اندازه با نقد تخیلی باشلاری در شعر و نگاره قابل تطبیق است. به استناد موارد یافت شده میتوان گفت شاعر و نگارگر از تخیل مادی و دوگانگی دیالکتیکی مورد نظر باشلار در خلق اثر خود بهرهمند گردیدهاند.
Gaston Bachelard, epistemologist, critic, philosopher, recognized as the prime structuralists of France had pioneered a new style of criticism based on the analysis and interpretation of artistic and literary images. Having based his criticism on the four elements, he believed a great deal in material imagination of the poet and its connection with the unconscious and phenomenological issues. From his epistemological perspective, dream and poetic imagination through the four elements and in terms of mythological archetypes for obvious and obscure reasons find material manifestations. In order to accept the literary role as well as invoking the feelings of the audience dreams appear with dual images. Analysis and interpretation of the material imagination and this duality respectively unravels the mystery of the text. The tale of “Tus sees Siavash in a dream” is one of the ten narratives in shahnameh which was painted beautifully in Shah Tahmasb’s Shahnameh as a unique example of portraying dream world of the poet be materialized in the Persian painting. This article is an attempt to represent the ancient connection between literature and art, painting in particular from the view point of material imagination using Bachelard’s ideas regarding poet’s imagination and its correspondence with the painting only to determine the standpoint of four elements in Ferdowsi’s imagination and how they found expression in terms of words and images, also to reveal to what extent they correspond with Bachelard’s criticism of imagination in poetry and painting. According to the findings it can be said that the poet and the painter had made use of Bachelard’s material imagination and dialectic duality in creation of their works.
خلاصه ماشینی:
در میان نگاره های نسخۀ طهماسبی ، نگارۀ «خواب دیدن توس سـیاوش را» یکـی از بهترین نمونه ها در دو زمینۀ صورت و محتوا برای بیـان تخیـل مـادی شـاعر در ژرفـای ضمیر ناخودآگاه به منظور تصویر عالم رؤیا اسـت کـه از ایـن حیـث منحصـربه فرد بـوده ، به گونه ای که «در هیچ یک از دیگر نسخه های شاهنامه نبوده و گویا اختصاصا بـرای همـین نسخه فراهم شده اند» (سیمپسون ، ١٣٨٨: ٢٩).
هدف از این جستار انطباق نقد تخیلی باشلار با متن و نگارۀ داستان «خواب دیدن توس سیاوش را»، تحلیل صور تخیل و دست یابی بـه مصداق های عناصر اربعه و دوگانگی های دیالکتیکی در به تصـویر درآوردن هم زمـان عـالم واقع و فراواقع و صیرورت زمان و پاسخ به چگونگی انسجام تخیـل شـاعر در بـازنمود نقـد تخیلی باشلاری در متن و نگارۀ مذکور است .
در این مقاله پـس از تحلیـل ادبـی و هنـری رؤیـا در مـتن و نگـارۀ داستان «دیدن توس سیاوش را در خواب » و انطبـاق آن بـا نقـد تخیـل مـادی باشـلاری آشکار گردید که شاعر در جهان خیال پردازی های خود از تصاویری که تـداعی گـر عناصـر اربعه است ، در بیان شاعرانۀ خویش مدد جسته است و عناصر چهارگانـه بـه دلالـت -هـای آشکار و ضمنی در متن و نگاره مصداق یافته اند.