چکیده:
برهانالدّین محقق ترمذی یکی از شخصیتهای برجستۀ عرفان اسلامی است که در جوانی حضور بهاءولد بلخی را درک کرد و در سایۀ عنایت او به درجات والای عرفانی دست یافت. سیّد پس از مرگ بهاءالدیّن، ارشاد و هدایت مولانا جلالالدّین را به عهده گرفت و او را آنگونه به وادی طریقت هدایت کرد و به مقام فنا رساند که توانست مصاحبت شاه معشوقان - شمس تبریزی- را برتابد. تأمل در کتاب معارف برهانالدّین آشکار میکند که او اندیشههای والایی در عرصۀ طریقت دارد و این اندیشهها تحوّلی شگرف در تفکّر بزرگانی چون مولوی و سلطانولد به وجود آورده است. وی از زمره عرفایی است که وحدت هستی را درک کرده، کثرات را اموری اعتباری میداند. برهانالدّین همچنین ولایت را معرفتی قلبی میداند که به وسیلۀ آن میتوان همه چیز را مسخر حق دانست. علاوه براین، سیّد سردان در مورد ریاضت، ذکر و چلهنشینی توضیحاتی داده است که دلیلی آشکار بر پختگی او در وادی عرفان است.
در این جستار پس از بررسی اجمالی سیر زندگانی برهانالدّین، مهمترین اندیشههای عرفانی او تحلیل و بررسی خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
». (محقق ترمذي، ١٣٧٧: ٢٤) بدين ترتيب محقق ترمذي، مولوي را بـه وادي طريقـت هـدايت مـيکنـد و عـارف بلخـي بـا سرسپاري به او به مرتبۀ فناي في الله ميرسد: شـــد مريـــدش ز جـــان و ســـر بنهـــاد همچــــو مــــرده بــــه پــــيش او افتــــاد پـــيش او چـــون بمـــرد زنـــدهش کـــرد گريـــه اش بـــرد و کـــان خنـــدهش کـــرد (سلطانولد، ١٣٨٩: ١٩٣) مولانا در مدت مصاحبت با سيد سردان به مقام فنا رسيد و پس از مرگ او با سلوک در طريقـت اين پير رباني به کرامات بسياري دست يافت و اگر ميبينـيم کـه کامـل تبريـزي تحـولي اساسـي در وجود او ايجاد ميکند به دليل خامي و راهنرفتگي او در عرصۀ طريقت نيست بلکه کار شمس عبـور دادن مولانا از مرتبۀ عاشقي به مقام معشوقي در کوي ولايت است که اين درجه اي بسيار بزرگ بوده و هر کسي را ياراي قدم نهادن بر آستان آن نيسـت .
(سلطان ولـد، (193 :1389 مولوي در مثنوي معنوي، برهان الدین را انساني پخته شده در مسير عشق معرفي ميکند و معتقـد است اگر انسان بتواند وجه بشري خود را نابود کند ميتواند به درجۀ اين پير رباني برسد: پختــــه گــــرد و از تغيــــر دور شــــو رو چـــو برهــــان محقــــق نــــور شــــو چــون ز خــود رســتي همــه برهــان شــدي چون کـه بنـده نيسـت شـد سـلطان شـدي (مولوي، ١٣٦٣، دفتردوم: ٣١٨) اينکه بعضي محققان پنداشته اند که برهان الدین محقق ترمذي صاحب علم قال بوده و در عرصـۀ علم حال نتاخته ، (شميسا، ١٣٩١: ٢٣٨)، بنا بر منابع طريقۀ مولويه مستند به دليلي قاطع نيسـت .