چکیده:
تعلق خمس به سرمایه از مباحث پرابتلا و برجستۀ «کتاب الخمس» است. مقالۀ حاضر این موضوع را در میان دلایل مخالفان و گفتار موافقان به بحث نهاده است. واکاوی تعریف مؤونه و توجه به حکمت استثنای آن در بررسی دلایل هر دیدگاه نقش کلیدی دارد. مهمترین دلیلی که محقق را در پذیرش عدم تعلق خمس به سرمایه متقاعد میکند، توجه به وضعیت خمس در مؤونۀ انتفاعیه و عنایت به چیستی ملاک تعلق خمس است. در جریان دلایل خمس مشابهتی میان سرمایه و مؤونۀ انتفاعیه وجود دارد که این نوشته عهدهدار تقریب و تبیین این مشابهت است. همینطور در پارهای دلایل به ملاک تعلق خمس اشاره شده است که ممکن است با ذهنیت عمومی در محور بودنِ «صدق مؤونه» در معافیت از خمس ناسازگار باشد. نویسنده در نهایت، معافیت سرمایه از تعلق خمس را برگزیده است. البته این معافیت نمیتواند به شکل مطلق باشد و به اقتضای دلایل مورد پذیرش میباید سعه و ضیق آن را تعیین کرد.
خلاصه ماشینی:
سرمایه، تعلق خمس، مؤونه، مؤونۀ انتفاعیه، حکمت استثنای مؤونه مقدمه خمس یکی از دستورات فقه اسلامی است که به صورت مشترک در همۀ مذاهب آن مطرح است؛ با این تفاوت که گسترۀ آن در فقه امامیه به مراتب بیشتر و غیر قابل مقایسه با سایر مذاهب است؛ چه آنکه در فقه امامیه، موضوع «خمس ارباح مکاسب» شمار اموال دریافتی از ناحیۀ خمس را به شکل چشمگیری از سایر مذاهب اسلامی متمایز میکند.
در اینجا چه تقریب عرفی ممکن است وجود داشته باشد که درخت اول را معاف از خمس کند؛ اما نتواند شامل درخت دوم شود؟ آیا صرف اینکه استفاده در درخت دوم واسطه خورده است، موجب تفاوت در حکم تعلق خمس میشود؟ پاسخهایی به این پرسش داده شده یا میتوان بیان نمود که ذیلاً بیان و بررسی میشود: پاسخ اول: حائری یزدی در تبیین تفاوت مؤونۀ انتفاعی و سرمایه مینویسد: گفته میشود فرق محل و آلات کسب با خانۀ محل سکونت چیست که دومی از مؤونۀ شخص محسوب میشود، ولی اولی نه مؤونۀ شخص است و نه مؤونۀ تحصیل ربح.
پاسخ دوم: هاشمی شاهرودی پاسخی دیگر ارائه میدهد و مینویسد: در مثال هایی که ذکر شد [همچون شجر و سایر مصادیق مؤونۀ انتفاعیه]، دلیل صدق لفظ مؤونه این نیست که زندگی بر آن متوقف است یا اینکه به آن احتیاج است تا به بحث جاری [سرمایه] ارتباط پیدا کند؛ بلکه به جهت یک امر تکوینی است و آن اینکه انتفاع مستقیم از درخت و ادارۀ زندگی با آن به خوردن میوۀ درخت است، نه خوردن خود درخت؛ نکتهای که در سرمایه وجود ندارد.