چکیده:
در جنگ جهانی اول و دوم، نیروهای بیگانه به اعلام بیطرفی ایران توجه نکردند و کشور را به اشغال خود درآوردند. در این میان، واکنش علما و روحانیان، به عنوان رهبران مذهبی جامعه، بسیار مهم و تأثیرگذار بود. آنها در جنگ جهانی اول، با اعلام جهاد، نیروهای فراوانی را برای مقابله با اشغالگران فراخواندند و حتی خودشان نیز در برخی نبردها شرکت کردند. اما در جنگ جهانی دوم، واکنشی در قبال اشغال کشور نشان ندادند. پژوهش حاضر، در صدد است دلایل واکنش متفاوت علما و روحانیان را به اشغال ایران در جنگ جهانی اول و دوم بررسی کند. برای بررسی این موضوع از روش تطبیقی استفاده میشود. یافتههای پژوهش نشان میدهد عواملی همچون: تضعیف موقعیت علما در اثر سیاستهای ضددینی رضاشاه، اعلام ترک مقاومت حکومت مرکزی در جنگ جهانی دوم، بینتیجه بودن هر نوع مقاومتی در برابر قدرتهای اشغالگر با توجه به تجربه جنگ جهانی اول، پایین بودن میزان خسارات در جنگ جهانی دوم و تلاش علما برای احیای موقعیت اسلام و روحانیت بعد از استعفای رضاشاه، نقش مؤثری در واکنش متفاوت علما داشته است.
خلاصه ماشینی:
(ترکمان، 1370، ص475) آيتالله سيدعبدالحسين لاري، از علماي معروف مشروطهخواه در جنوب ايران که از همان زمان، مبارزه با استعمار انگليس را وجهه همت خود قرار داده و فتاوا و اعلاميههاي بسياري را عليه آنها صادر کرده بود، با شروع جنگ جهاني اول و اشغال کشور توسط بيگانگان، بر مبارزات بيگانهستيزانه خود افزود و با صدور فتواي جهاد عليه انگليسيها، رهبري مذهبي مبارزات مردم جنوب ايران به فرماندهي سپهسالاري صولتالدوله قشقايي و ديگر سرکردگان برجسته از جمله: ناصر ديوان کازروني، رئيسعلي دلواري، زاير خضرخان و شيخحسينجان چاکوتاهي عليه انگليسيها و اعوان داخلي آنها را بر عهده گرفت و نقش مؤثري در تهييج و تحريک مردم اين منطقه براي مبارزه با تجاوزات انگليس ايفا نمود.
البته عدهاي از روحانيان نيز بودند که واکنش منفعلانهاي در برابر اشغال کشور و صدور فتواي جهاد توسط علما و مراجع تقليد ايران و عثماني، نشان دادند و با مخالفت يا سکوت خود، بر واکنش ديگر قشرها و طبقات جامعه تأثير گذاشتند؛ براي نمونه، حاجميرزاعبدالله امام جمعه تهران، ميرزاحسين مجتهد تبريز، سيدعلي سيستاني، ميرزاابراهيم و سيدرضا قوچاني از علماي مشهد، وقتي با فتواي مجتهدان شيعه عتبات عاليات مواجه شدند، با چنين اقدامي مخالفت کردند (ميروشنيکف، 1357، ص45) اما تعداد اين علماي مخالف اندک بود و بسياري از علماي ايران مانند رهبران و بزرگان خود در عتبات عراق، به اشغال کشور واکنش نشان دادند و پيروانشان را به جهاد با دشمن فراخواندند.