چکیده:
جنگهای ایران و روس در سالهای 1228-1218ق./1813-1803م. و 1243-1241ق./1827-1825م. بر سر تصرف منطقة قفقاز، یکی از وقایع اثرگذار دو قرن اخیر ایران در ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. در این جنگها، فتحعلی شاه قاجار (۱۱۸۵-۱۲۵۰ق./1834-1771م.) برای دفاع از کشور و مقابله با روسها به مراجع و علما متوسل شد. مجتهدان با توجه به نیاز کشور به نیروهای مردمی و پشتیبانی بیشتر از جبهههای جنگ، رسایل و فتاوا برای مقابله با روسها نوشتند. این مقاله بر آن است با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، رسایل جهادی و محتوای آنها را مورد بررسی قرار دهد. سؤال اصلی مقاله این است که در دورة قاجار چه کسانی رسالههای جهادیه نوشتند و محتوای این رسایل چیست؟ از سوی دیگر انتشار این رسالهها چه تأثیری بر جای گذاشت؟ بر این اساس، رسالههای جهادیه مورد ارزیابی قرارگرفته و نشان داده میشود که پربسامدترین موضوعات مطرحشده در آنها، اعلان جهاد علیه روسها، بیان وظایف فرماندهان و احکام جهاد است. معرفی اشغالگران روسی بهعنوان کفار حربی، اطاعت و فرمانبری از فرماندهان، اشاره به وظایف حاکمان و مشروعیتبخشی به فتحعلی شاه و عباس میرزا در جنگ با روسها از جمله مواردی بود که موردتوجه علما قرارگرفته و در کتابهای جهادیه آمده است. انتشار این رسالهها باعث تجهیز قوای مردمی برای حضور در جنگ و از سوی دیگر موجب شکلگیری ادبیات جهادی و مقاومت شد.
خلاصه ماشینی:
سؤال اصلي مقاله اين است که دردورٔەقاجارچـه کسـا ني رسـاله هـا ي جهاديـ ه نوشتندومحتواي اين رسايل چيست ؟ازسوي ديگرانتشارايـ ن رسـاله هـا چـه تـأ ثيري بـر جـا ي گذاشت ؟براين اساس ،رساله هاي جهاديه مـورد ارزيـ ابي قرارگرفتـه ونشـان داده مـ ي شـود کـه پربسامدترين موضوعات مطرح شده درآن ها،اعلان جهادعليه روس ها،بيـ ان وظـا يف فرمانـدهان و احکام جهاداست .
معرفي اشغالگران روسي به عنوان کفار حربي ،اطاعت وفرمـانبر ي ازفرمانـدهان ، اشاره به وظايف حاکمان ومشروعيت بخشي به فتحعلي شاه وعباس ميرزادرجنگ بـا روس هـا از جمله مواردي بود که موردتوجه علما قرارگرفته و در کتاب هاي جهاديـ ه آمـده اسـت .
مج يـ دپورشـافع ي نيـ زدر کتـاب «از نراق تاترکمان چاي»به شرح احوال ملا احمدنراقي پرداخته و به صـورت کوتـاه بـه حضـور علمـا در جنگ هاي ايران وروس اشاره کرده است .
درپژوهش هاي مذکور،اگرچه به صورت مختصر و گذرا به نقش برخي از علما و رسـا يل جهـاد ي در جنگ هاي ايران وروس اشاره شده ؛اماپژوهشي جامع دربارٔەجهاديه هـا صـورت نگرفتـه وهمـه رسايل جهادي جنگ هاي دورٔەاول و دوم و حتي در فاصلۀزماني ميـ ان دو جنـگ بررسـ ي نشـده و محتواي اين رسايل ونقش علماي شيعه در اين جنگ مورد توجه قرار نگرفته است .
قسمتي ازکتاب غايه المرادفي بيان الاحکام الجهاد،تأليف آقـا شـ يخ جعفـر اسـت کـه در زمان فتحعلي شاه و در ارتباط با جنگ هاي ايران وروس نوشته شده است .
) ايـ ن رسـاله رادردورة فتحعلي شاه و در ارتباط با جنگ ايران و روس نوشته است (صالحي ،١٣٨١: ٣٥).