چکیده:
خاقانی شروانی از شعرایی است که در شعرش اصطلاحات تخصصی علوم مختلفی همچون: نجوم، فلسفه، پزشکی و موسیقی به کار رفته است. وجود این اصطلاحات، ضمن اینکه بر دشواری فهم اشعار، افزوده است، گاهی چنان تخصصی مطرح گردیده که خواننده به این باور میرسد که خاقانی در آن علوم آگاهی فراوانی داشته است. از جمله علومی که خاقانی از اصطلاحات آن به فراوانی استفاده کرده است، علم موسیقی است. وی در شعرش علاوه بر نام بردن و توصیف آلات مختلف موسیقی، از اصطلاحات تخصصی همچون نام مقامها و گوشهها و دستگاه های موسیقی نیز بهره گرفته است. اما آیا این به کارگیری اصطلاحات نشانۀ تبحر وی در علم موسیقی است؟ آیا خاقانی از موسیقی بیش از دیگر شعرای هم عصرش می دانسته است؟ آیا همچون مولوی دستی بر رباب داشته است و با ساز خاصی مانوس بوده است؟ یا فقط واژهها را به کار گرفته است؟ در این مقاله، پس از توضیحات مختصری در مورد موسیقی، ضمن بررسی اصطلاحاتی که خاقانی از حیطۀ موسیقی وام گرفته است، در خصوص عدم آشنایی وی با علم موسیقی دلایلی بیان میشود.
خلاصه ماشینی:
اما آیا این به کارگیری اصطلاحات نشانۀ تبحر وی در علم موسیقی است؟ آیا خاقانی از موسیقی بیش از دیگر شعرای هم عصرش می دانسته است؟ آیا همچون مولوی دستی بر رباب داشته است و با ساز خاصی مانوس بوده است؟ یا فقط واژهها را به کار گرفته است؟ در این مقاله، پس از توضیحات مختصری در مورد موسیقی، ضمن بررسی اصطلاحاتی که خاقانی از حیطۀ موسیقی وام گرفته است، در خصوص عدم آشنایی وی با علم موسیقی دلایلی بیان میشود.
البته ذکر این نکته ضروری است که آنچه از موسیقی سنتی قدیم ایران یعنی از قبل اسلام تا زمان خاقانی در دست داریم، تنها تعدادی اسم است، بدون هیچگونه اطلاعات موسیقایی دیگر، که رد پای آن در کتب قبل از قرن هفتم نیز چندان روشن نیست.
در علم موسیقی پرده در معنای مختلفی به کار میرود : در موسیقی قدیم نام دوازده آهنگ (مقام) بوده است که عبارتند از: نوا و راست، حسینی و راهوی و عراق حجاز و زنگله و بوســـــلیک، بـــا عـشاق دگر سپاهان، باقی بزرگ و زیر افکند اســــامی هـــــمۀ پـــردههاست، بر اطلاق (هندوشاه نخجوانی، نقل از بحور الالحان) به مقام و شدّ نیز پرده میگفتهاند که همان تُن یا همان نُت یا گام نیز گفته میشود؛ پرده در معنی گوشه، مقام، شعبه نیز به کار رفته است؛ در موسیقی قدیم به بندهایی که از جنس روده یا طناب یا زه روی دستۀ سازهای زهی می بسته اند و با گذاشتن انگشت روی آن ایجاد اصوات میکرده اند نیز پرده گفته میشده است؛ در موسیقی امروزی فاصلۀ بین نتهای موسیقی را پرده میگویند که یک پردۀ کامل به چهار ربع پرده تقسیم میشود و گاهی این فواصل بر اساس قوانین و ضوابط خاص خود، از یک پرده کمتر یا بیشتر میشود (ر.