چکیده:
ایران سرزمینی است که به دلایل متعدد جغرافیایی، هجوم بیگانگان، فقدان راههای مناسب مواصلاتی و غیره، پیوسته در معرض قحطیهای مختلف و ادواری بوده است. با وقوع جنگ جهانی اول و اشغال ایران، مقارن با خشکسالی، آشفتگیهایی پیش آمد که وضعیت را پیچیدهتر کرد. مسئلهی اصلی و پرسش مقالهی حاض، با تمرکز بر منطقه شمالی خراسان به عنوان یکی از مناطق درگیر قحطی جنگ جهانی اول و تبعات حاصل از آن، این است که عوامل موجد یا تشدیدکنندهی بروز و گسترش قحطی وغلای پیش آمده چه بود؟ در این شرایط، دولت ایران جهت کاستن شدت قحطی و گرسنگی یا غلبه بر این وضعیت، چه اقداماتی انجام داد؟برای انجام این پژوهش از اسناد آرشیوی منتشرنشده بهعنوان اصلیترین منبع مطالعاتی موجود که حاوی اطلاعاتی بکر و تازه است، استفاده شده و تلاش شده با بهرهگیری از روش تحقیق مطالعات تاریخی و بر پایه شیوه توصیفی ـ تحلیلی پس از مطالعه و بررسی اسناد مربوطه، با توجه به خلا مطالعاتی درخصوص موضوع کنونی، به پرسشهای بالا پاسخ داده شود.نتیجهی حاصله، نشانگر این واقعیت است که علاوه بر روند اقدامات غیر عادلانهی روسها در ایجاد اخلال و تخریب نظام خرید محصولات مناطق شمال خراسان، اعم از محصولات کشاورزی و دامی، عوامل مختلف دیگری از جمله بارش کم، احتکار گندم و جو، سودجویی بیش از اندازه فروشندگان غله، بیکفایتی و بیخردی ماموران گمرکی، بیتدبیری مسئولان دولتی و غیره، مهم و موثر بودهاند و باعث بروز قحطی در سال های 1291ـ1297 شدهاند.
Iran is a country that has been constantly exposed to various periodic famines due to: various geographical reasons, foreign invasions, lack of proper transportation routes, and etc. With the outbreak of World War I and the occupation of Iran, along with the drought, there were disturbances that complicated the situation. The main topic of the present article, focusing on the northern region of Khorasan as one of the areas affected by the famine of World War I and its consequences, is what caused or exacerbated the phenomenon and the development of famine and what happened afterward. Under these circumstances, what the Iranian government did to reduce the increase in famine and hunger or to overcome this situation is of absolute importance.
To conduct this research, unpublished archival documents have been used as the main source of existing studies that contain fresh and up-to-date information, given the lack of studies on the current topic, to answer the above questions.
The result indicates that in addition to the unjust actions of the Russians in disrupting and destroying the purchasing system of products in northern Khorasan, including agricultural and livestock products, other crucial factors such as low rainfall, hoarding of wheat and barley, excessive profiteering of grain sellers, inadequacy and irrationality of customs officials, the recklessness of government officials, and etc have been described as important factors and have caused famine in the years 1291-1297
خلاصه ماشینی:
مسئلهی اصلی و پرسش مقالهی حاض، با تمرکز بر منطقه شمالی خراسان به عنوان یکی از مناطق درگیر قحطی جنگ جهانی اول و تبعات حاصل از آن، این است که عوامل موجد یا تشدیدکنندهی بروز و گسترش قحطی وغلای پیش آمده چه بود؟ در این شرایط، دولت ایران جهت کاستن شدت قحطی و گرسنگی یا غلبه بر این وضعیت، چه اقداماتی انجام داد؟ برای انجام این پژوهش از اسناد آرشیوی منتشرنشده بهعنوان اصلیترین منبع مطالعاتی موجود که حاوی اطلاعاتی بکر و تازه است، استفاده شده و تلاش شده با بهرهگیری از روش تحقیق مطالعات تاریخی و بر پایه شیوه توصیفی ـ تحلیلی پس از مطالعه و بررسی اسناد مربوطه، با توجه به خلأ مطالعاتی درخصوص موضوع کنونی، به پرسشهای بالا پاسخ داده شود.
با پیشآمدن این وضع، وزارت مالیه، در 28 میزان از اداره مرکزی گمرکات درخواست کرد که از اداره گمرک خراسان استعلام شود با اینکه هنوز از وزارت مالیه اجازه حمل جنس به خارجه صادر نشده، چگونه مأمورین گمرکات سرحدی خراسان، حمل غله را آزاد کردهاند و مانع نمیشوند (ساکما، سند شماره 184ـ 1493ـ240).
برای جلوگیری از آن قحطی سخت، مجدالسلطنه توصیه کرده بود به فوریت به ادارات مالیه و گمرکات خراسان اوامر اکید صادر شود که نهایت مواظبت را در سرحدات به عمل آورده و سوای پنجهزار خروار غلهای که قبلاً از طرف دولت اجازه حمل به خاک روسیه داده شده، از خروج غله به خارجه کلیتاً جلوگیری کنند تا رفع نگرانی اهالی را کرده و از هر دسیسه که ممکن است در ضمن خروج این مقدار غله در سرحدات اعمال شود، با کمال دقت ممانعت نمایند (ساکما، سند شماره 129، 141ـ 1493ـ240)؛ البته تلگرافهای شکایتآمیز درباره صدور غله به روسیه همچنان ادامه داشت [برگرفته از نامه وزارت مالیه به اداره کل گمرکات در 5/4/1296 ش.