چکیده:
انشاء مزرعه دولتآباد قم، از آغاز تا اضمحلال چکیده مزرعه دولتباد در اوایل دوره قاجار توسط شخصی به نام میرزا ابوالحسنخان معروف به سیدکَهَکی در پیرامون قم انشاء شده است. این مزرعه به عنوان یکی از مهمترین مزارع مسکون تاریخی در فلات مرکزی ایران با الگوی قلاع کشتخوانی شکل گرفت و با استقرار افرادی از قوم لُر بختیاری تا دوره پهلوی دوم و همزمان با اصلاحات ارضی در ایران به فعالیت خود ادامه داد. پس از آن تبدیل به روستا شد و با آغاز مهاجرت مزرعهنشینان به شهرهای اطراف در حال متروکه شدن است. هماکنون بخشهایی از کشتخوان مزرعه فعال است و بقایای عناصر کالبدی وابسته به آن از قبیل؛ آسیاب، آبانبار، کاروانسرا، قنوات و قلعه کشتخوانی در این مکان دیده میشوند. مسئله اصلی تحقیق روند روبه تزاید فرسایش و نابودی کالبد مزرعه دولتآباد و تغییر هویت آن در سایه فراموشی و عدم آگاهی مزرعهنشینان، مسئولان و جوامع علمی در این باره است. در این تحقیق دو پرسش مطرح میشود؛ مزرعه دولتآباد چگونه انشاء شد ؟ و چه عواملی در انشاء و اضمحلال مزرعه دولتآباد تأثیر داشتند؟ هدف از این پژوهش معرفی مزرعه دولتآباد با واکاوی در گذشته و حال آن است. به این دلیل سعی میشود از رویکرد تفسیرگرایی و رهیافت تفسیری تاریخی برای خوانش اسناد مکتوب و پیمایش آثار مادی استفاده میشود. استفاده از اسناد شفاهی و مصاحبه با مزرعهنشینان کنونی و بازماندههای پیشین در کنار بررسیهای علمی و فنی در آثار باقیمانده، ابزارهای اصلی روش تحقیق را تشکیل میدهد. پژوهش و غور در این باره نشان داده است که نظامهای کالبدی و کارکردی و زیرنظامهای اقتصادی، بهرهبرداری، معماری، اجتماعی و فرهنگی در انشاء مزرعه دولتآباد نقش داشتند و عواملی چون؛ تغییر مالکیتها، الغای تیولداری، اصلاحات ارضی دهه 40 شمسی، ایجاد امنیت نسبی در کشور و عوامل زیست محیطی و اقلیمی موجب اضمحلال آن شدند. ثبت این مزرعه در فهرست آثار ملی کشور، اعطای کاربری گذشته در کنار صنایع تبدیلی همگون و استفاده از زمینههای مختلف گردشگری به ویژه فارم توریسم و اگری توریسم میتواند مسیرهایی برای حفاظت از نظامهای کالبدی و کارکردی مزرعه دولتآباد در پیرامون قم قلمداد گردد.
Construction of Dulatabad Farmstead in Qom, from the beginning to the end Abstract Dulatabad Farmstead was set up around Qom in the early Qajar era by a person named Mirza Abolhasan Khan known as Seyed Kahaki. This Farmstead was formed as one of the most important historical farmstead in the central plateau of Iran mimicking the Keshtkhani castles patterns and continued to operate with the deployment of people from the Lor Bakhtiari tribe until the second Pahlavi period coinciding with land reform in Iran. After that, it became a village and abandoned as farmers began to migrate to the surrounding cities. Parts of the Keshtkhan are now active Farmsteads with the remnants of physical elements such as; the mill, aqueduct, caravanserai, wells and Keshtkhani castle can be seen in this place. The main issue of the research is the increasing destruction of the whole farm of Dulatabad and its identity change in the shadow of forgetfulness and unawareness of farm dwellers, officials and scientific communities. This research introduced two questions: How was Dulatabad Farmstead constructed? What factors affected the construction and demolition of Dulatabad Farmstead? This study aimed to introduce Dulatabad Farmstead by analyzing its past and present forms. For this, an attempt was made to use an interpretive and historical-interpretive approach to study the written documents and delve into the material work. Oral documents and interviews with current and previous farm dwellers, as well as scientific and technical studies on the remaining works, constitute the main tools of the research method. Research on this regard reveals that physical and functional systems and economic, exploitation, architectural, social and cultural sub-systems played a role in the construction of Dulatabad Farmstead and factors such as; changes in ownership, abolition of feudum, land reform in the 1940s, relative security in the country, and environmental and climatic factors led to its disintegration. Registration of this Farmstead in the list of national monuments, granting of past use along with homogeneous conversion industries and using of it for different fields of tourism, especially farm and agro-tourism can be considered as ways to protect physical and functional systems of Dulatabad Qom Farmstead.
خلاصه ماشینی:
سال نهم ، شماره سيزدهم ، بهار و تابستان ١٤٠٠ مقاله پژوهشي بررسي انشاء١ مزرعه دولت آباد قم ، از آغاز تا اضمحلال حسين راعي ١*، محسن بيگلري٢ ١- استاديار، دانشکده معماري و شهرسازي، دانشگاه علم و صنعت ايران ٢-پژوهشگر حوزه معماري و مرمت (دريافت : ١٣٩٩/١٠/٢٥، پذيرش : ١٤٠٠/٠٤/٠٧) چکيده مزرعه دولت آباد در اوايل دوره قاجار، توسـط شـخصـي به نام ميرزا ابوالحسـن خان ، معروف به سـيدکهکي در پيرامون قم انشــاء شــده اســت .
چه عواملي در انشاء و اضمحلال مزرعه دولت آباد تأثير داشتند؟ ١- مقدمه پژوهش هاي مختلف درباره مزارع مسـکون تاريخي در ايران (راعي و بهشـتي، ١٣٩٥؛ راعي، محمدمرادي و کاخکي، ١٣٩٥ و راعي، ١٣٩٢) نشـان ميدهد که دو عامل امنيت و اقتصـاد در شـکل گيري مزارع در دوره هاي مختلف تاريخي به ويژه از دوره سـلجوقي تا دوره قاجار مؤثر بوده اند.
مزرعه دولت آباد نيز تابع نظام شـکل گيري و انشـاء مزارع مسـکون تاريخي در ايران و قم بوده اسـت .
او درکتاب ديگري به نام «تاريخ و جغرافياي قم » نيز مزارع و محصــولات کشــاورزي دراين منطقه را تشـريح ميکند (افضـل الملک ، ١٣٩٦) اما در هيچ يک از منابع به مزرعه دولت آباد اشـاره نشـده اسـت .
در وقف نامه هاي موجود در کتب ربع رشـيدي (الهمداني، ١٣٥٠)؛ جامع الخيرات (حسـيني،١٣٣٠)؛ اسـناد معماري ايران (شـيخ الحکمايي، ١٣٨٨)؛ نگرشـي برمهرنامه هاي عصـرقاجار در بيرجند (مکرميفر و عليزاده ، ١٣٨٥)؛ بر سـاحل کوير نمک (يغمايي، ١٣٦٩) يادگارهاي يزد (افشـار، ١٣٧٤)؛ اســناد و موقوفات مدارس تاريخي حوزه علميه مشــهد (پســنديده ، ١٣٩٤) به معرفي مزارع ، نام آن ها، ميزان جمعيت ، نوع محصـولات و ماليات اشـاره شـده اسـت .