چکیده:
افسانه ها در جهان در زمره مهمترین زیرشاخه های ادبیات عامه و سرمنشا بسیاری از اعتقادات، باورها و هنجارهای هر جامعه اند. علاوه برآن در آفرینش گونه های متعدد ادبی سهیم اند. سوای زنجیرههای روبنایی، نکات بسیار دیگر در ژرف ساخت افسانه ها دخیل است. اعداد و کارکرد آن در زمره این عوامل درونی است. ارزش کمی اعداد گاه به مرور در پس ویژگیهای کیفی و معنوی آن رنگ می بازد و مایه شکلگیری اعتقادات مذهبی، رفتار اجتماعی و باورهای عامیانه میشود تا بدان حد که قادر خواهد بود زاینده و توسعه پذیر یا بازدارنده و ضدتوسعه باشد. ایران به دلیل تنوع قومیتی و آذربایجان به عنوان یکی از اصلیترین اقوام آن دارای غنای فرهنگی ویژهای است. پژوهش حاضر براساس جایگاه اعداد و دانش مبتنی بر آن و به شیوه توصیفی تحلیلی، به استخراج اعداد به کار رفته در پانزده افسانه شاخص آذربایجان خواهد پرداخت؛ سپس کیفیت اشاعه و اثرگذاری آنان در باورهای عامه را در سه شاخه اصلی «کوچکتر از ده، ده دهی و ترکیبی» بررسی خواهد کرد. حاصل آنکه از مجموع ۲۶ عدد با ۴۶۲ بار تکرار، دسته نخست با درصد تقریبی ۷۱ درصد، مجموعه دوم با درصد و گروه سوم با ۶ درصد به ترتیب پربسامدترند. «یک» در جایگاه واحد شمارش، «چهل» برای مراسم شادی و «دوازده» برای گروه و دسته نیز فراوانترین عدد و کارکرد در هر ردهاند. اعداد مندرج سوای عملکرد منحصربه فرد خود، گاه دارای وجوه مشترک به ویژه در مضربهایشان هستند. دیگر آنکه بن مایه حماسی یا عشقی افسانه ها با عدد منتخب اغلب رابطه ای دوسویه دارد. وفور ترکیبات مرکب و کنایی نیز نشانگر رسوخ اعداد در ساختار زبانی این افسانه هاست.
خلاصه ماشینی:
ذبيح نيا عمران و قيوميزاده (١٣٩٦) در مقالۀ «بررسي کاربرد اعداد يک تا پنج در افسانه هاي مکتوب ايراني» علاوه بر تعريف اسطوره اي و نمادين اعداد، ترکيبات کنايي وگزاره هاي قالبي مشترک را که در اثر نفوذ اعداد در فرهنگ عامه راه يافته است ، واکاوي کرده اند.
افسانه هاي مندرج در اين کتاب شامل «ماجراهاي حسين کرد، شاهزاده و ملکه خاتون ، گل و 87 نسترن ، شيرزاد، شاه عباس و سه خواهر، ملک جمشيد، سيف الملک ، ابر، ايلزاد، اسب باوفا، نصير و نسترن ، صمد، گل خندان ، الياس و نيز ريحان خانم » است که محتواي اغلب آن ها حماسه و عشق است .
اعداد کوچک تر از ده در افسانه هاي آذربايجان اين دسته با ٣٢٦ بار تکرار و ٧٠/٥ درصد از مجموع اعداد، داراي بيشترين بسامد است .
عدد دو در افسانه هاي آذربايجان ، کارکرد تقابل محور «دو» در برابر يگانه انديشي «يک » به وفور يافت ميشود، فيالمثل در افسانۀ «حسين کرد»، قهرمان داستان به هنگام گشت وگذار در شهر به کاروان سرايي ميرسد که در آن اعيان شهر به اتفاق مشغول صحبت با يکديگر هستند، اما در صدر آنان شخصي سراپا لباس پولادين بر تن به تنهايي بر تختي زرين نشسته است .
در افسانه هاي آذربايجان مکررا به کارکرد زماني عدد هفت براي آموزش و فعاليت با نتيجه اي مفيد اشاره شده است .
اعداد ترکيبي در افسانه هاي آذربايجان هشت عدد ترکيبي استفاده شده که از آن ميان عدد دوازده با هفت بار تکرار ـ و بيش تر در جايگاه گروه و دسته ـ پرتکرارترين شمارگان اين رده است .