چکیده:
شهر بندری ترمذ در تمام دوران حیات خود حلقة اتصال سیاسی ـ اقتصادی خراسان و آسیای مرکزی بوده و از دوران باستان تا معاصر، بر روند تحولات تاریخی این منطقه تأثیر گذاشته است. در این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر دادههای تاریخی و جغرافیایی دست اول گردآوری شده است، ضمن توصیف موقعیت جغرافیایی شهر ترمذ، به بررسی فراز و نشیبهای تاریخی این شهر در زمان سلسلههای مختلف حاکم بر ایران و خراسان بزرگ (خراسان و آسیای میانه) میپردازیم. بررسی اهمیت اقتصادی و ژئوپولتیکی ترمذ نیز بخشی از اهداف پژوهش حاضر است. نتایج بررسیها نشان میدهد این گذرگاه تاریخی که امروزه در جنوبیترین نقطة ازبکستان قرار دارد، بسته به رویکرد سیاسی حاکمان، نقش مهمی در حفظ یا به مخاطره افکندن تمامیت ارضی ایران و نیز رونق یا عدم رونق اقتصادی خراسان بزرگ داشته است. ترمذ در سطح منطقهای نیز بهعنوان پل اقتصادی مهمی در مسیر جادة بزرگ معروف به جادة خراسان، و یا جادة ابریشم، در اتصال ایران به آسیای مرکزی و چین و هند نقش بسزایی داشته است.
Port town of Termez, known as Great Khorasan in post-Islamic era, was an economical-political connection for Khorasan and Transoxiana. Due to its location, it has had a critical role in historical changes of Khorasan and central Asia during its ancient to contemporary time. In this research a descriptive-Analytical method based on primary historical and geographical data has been used to investigate economical and Geopolitical importance of Termez. This paper along with providing a descriptive report on Termez geography, investigates its historical changes during different dynasties ruling on Iran and Great Khorasan (khorasan and Central Asia) in a geographical point of view. Results show this historical pathway in the southernmost part of Uzbekistan had played a critical political-economic role in Iran's territorial integrity and economic prosperity or lack of prosperity of Big khorasan and areas such as Balkh and Marv. A topic that directly related to the different attitudes of the Ghaznavid Sultan Mahmud, Sultan Mohammad Khwarazmshah and Timur Gurkani, towards a significant role of Termez. Termez also has been a crucial economical bridge in the Big pathway known as khorasan or silk road which connects Iran to central Asia, China and India.
خلاصه ماشینی:
١. ابوالقاســم فردوسي، شاهنامه ، به اهتمام ســعيد حميديان ، ج ١ (تهران : قطره ، ١٣٧٤)، ص ٣٨٤ و ٤٠٧، ج ٢، ص ٣١٧؛ واعظ بلخي، ص ١٦؛ جعفر بن محمد جعفري ، تاريخ يزد، تصحيح ايرج افشار (تهران : علمي و فرهنگي ، ١٣٨٤)، ص ٢٧؛ گرگوار فرامکين ، باستان شناسي در آسياي مرکزي، ترجمۀ صادق ملک شهميرزادي (تهران : بيجا، ١٣٧٢)، ص ٨١-١٧٩.
احمد بن ابي يعقوب يعقوبي، البلدان ، ترجمۀ محمدابراهيم آيتي (تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، ١٣٤٣)، ص ٦٨ و ٢٩٠؛ استخري، ص ٢٢٧؛ ابوالقاسم محمد ابن حوقل ، صوره الارض ، ترجمۀ جعفر شعار (تهران : اميرکبير، ١٣٦٦)، ص ١٩٩ و ٢٠٤-٢٠٥؛ حدود العالم من المشرق الي المغرب ، با مقدمۀ بارتولد و حواشي و تعليقات مينورسکي، ترجمۀ ميرحسين شاه (کابل : ١٣٤٢)، ص ١٠٩ و ٣٢٢؛ مقدسي، ج ٢، ص ٤٢١ و ٤٢٣ و ٤٩٩ و ٤٧٥-٤٧٦.
عبدالله بن فضل الله وصاف الحضره ، تجزيه الامصار و تزجيه الاعصار يا تاريخ وصاف ، تحرير عبدالمحمد آيتي (تهران : پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي ، ١٣٨٣)، ص ٣٠١؛ عطاملک جويني، تاريخ جهانگشــا، تصحيح محمد قزويني (تهران : اساطير، ١٣٨٤)، ص ١٠٢؛ منهاج الدين جوزجاني ، طبقات ناصري، تصحيح عبدالحي حبيبي ، ج ٢ (تهران : دنياي کتاب ، ١٣٦٣)، ص ١١٠-١١٢؛ ابن عربشــاه ، عجائب المقدور في نوائب تيمور (بيروت : چاپ احمد فايز حمصي ، ١٩٨٦)، ص ٢٨٠؛ محمد بن مسعود سوزني سمرقندي، ديوان حکيم سوزني، تصحيح ناصرالدين شاه حسيني، ج ١ (تهران : اميرکبير، ١٣٣٨)، ص ٣٣٢؛ ابن بطوطه ، ص ٣٨٦ و ٤٥٤؛ مارسل بريون ، منم تيمور جهانگشا، ترجمۀ ذبيح الله منصوري (تهران : مؤسسۀ مطبوعاتي مستوفي ، بيتا)، ص ٣٣.