چکیده:
معماری ایران در ادوار مختلف تاریخی، همواره الگوهایی نمادینی در اجزای خود را متجلی ساخته است. به کارگیری فرم
های هندسی که شاخص ترین آنها فرم مربع بوده است، در معماری ایرانی از دیرباز مرسوم بوده و با تامل و تعمق در
سیر تحول معماری از دوران کهن تا کنون، می توان دریافت که به کارگیری این فرم در باورها و نگرش مردمان این
سرزمین ریشه دار بوده است. در عصر صفوی که یکی از دوران باشکوه معماری ایران به شمار می رود. معمار ایرانی با
توجه به تحولات اعتقادات مردمی در پی رسمی شدن مذهب شیعه جعفری و به تبع آن تقویت اصول و مبانی دین مبین
اسلام در ایران، عنایت بیشتری نسبت به ارتباط میان دو عالم انفسی و آفاقی داشته و هر یک را با نشانه مفهومی و هر
نشانه را با هندسه و فرمی شاخص تعریف و هویتی ریشه دار را احیاء نموده است. به کارگیری هندسه مربع در تهرنگ،
نماها، نقوش و احجام بناهای دوره صفوی، ریشه در بنیان های فکری و اندیشه های عرفانی معماران و حاکمان آن زمان
دارد. که به نظر می رسد این موضوع با معماری کهن و رابطه هندسه مربع با تفکرات معماری در دوران باستان بی ارتباط
نبوده است. هندسه مربع در ابنیه صفوی به میزان قابل توجهی نسبت به سایر ادوار پیشین و پسین مورد استفاده قرار
گرفته است. به گونه ای که این فرم هندسی را می توان در کلیه آثار این دوره در فرم بنا یا نقش و نگاره های آن ملاحظه
نمود. در این پژوهش سعی شده تا ضمن تحلیل خصوصیات هندسی و میزان اهمیت مربع در تاریخ معماری ایران، بررسی
گردد که این شکل هندسی چه جایگاهی در تعریف و تکوین فضاهای معماری ایران در دوره صفویه داشته است. روش
تحقیق این مقاله از نظر نوع، کیفی و از لحاظ روش، توصیفی ـ تحلیلی، با استفاده از منابع کتابخانه های علمی تخصصی
معماری شهرسازی و مطالعه وبسایت های علمی پژوهشی دانشگاهی و مرکز اطلاع رسانی علوم و فن آوری بوده است.
خلاصه ماشینی:
(حسن نسب ، ١٣٩٧؛ ٥٦) ١-١- سؤال تحقيق مربع چه جايگاهي در تعريف و تکوين فضاهاي معماري ايران در دوره صفويه داشته است ؟ ٢- روش تحقيق روش انجام پژوهش در اين نوشتار بصورت تحليلي و توصيفي ميباشد، که بر اساس مشاهده نمونه بناهاي مطرح و آثار بجا مانده از عهد باستان تا دوره ي سنت ، براي شناخت نقش مربع و عدد چهار در نمادها و اعتقادات آن زمان صورت گرفته است .
٤- پيشينه تحقيق مطالعات اندکي در زمينه تحليل فرم هندسي مربع و ارتباط عدد چهار با معماري دوره صفوي در شکل گيري معماري ايراني صورت گرفته که بعضا اين مقالات صرفا تحليل هندسي آن را مدنظر قرار داده ، و به جنبه عرفاني و ارتباط متعالي آن اشاره ننموده اند.
در مقاله ي ؛ تحليلي در شناخت نقش زيباشناسانه هندسه در شکل گيري فضاي شهري چهارباغ عباسي، نويسندگان ؛ علي اکبر تقوي، محمدرضا پور جعفر، آمنه بختيار نصرآبادي (١٣٩٥)، با اشاره به ماهيت مربع و مستطيل در خلق نظامي هندسي ، شبکه اي از اين فرم مربع را پديد ميآورد که تمامي اين فرم ها را در يک مربع مادر کثرت را از وحدت ميزايد، مربع در اين مقاله بعنوان منسجم ترين صورت خلقت در حد زمين ، نماينده کميت معرفي شده است .
پس پيشينيان اين شيوه انديشه فلسفي را که هستي و کائنات از آخشيج هاي چهارگانه به (به تصویر صفحه رجوع شود) وجود آمده ، چنين تصوير کرده و پيام رساي خود را به ما رسانده اند و تلاش براي تأکيد بر چهار در نقش کردن تصاوير به خصوص بر روي سفالينه ها، نميتواند بيربط با اين شناخت باشد.