چکیده:
یکی از پرسشهای مهمی که پاسخهای متفاوتی از سوی فقها و مفسران بهدنبال داشته، این است که آیا یک واژه قرآنی، میتواند در آن واحد، حامل چند معنا باشد؟ نظریه «امکان و وقوع چندمعنایی در قرآن»، یکی از دیدگاههای موجود در این مسئله است. از جمله دلایل موافقان این نظریه، روایات «ظهر و بطن» است. موضوع بطن قرآن، از زمان پیامبر(ص) و سپس در بین اندیشمندان قرآنی محل بحث بوده است؛ اما محور این پژوهش، نظریهای است که در میان کلمات آیتالله فاضل لنکرانی درباره ارتباط «چندمعنایی» و «ظهر و بطن» مطرح شده است. این مقاله با استفاده از آیات و روایات، به بررسی «رابطه چندمعنایی آیات قرآن» و روایات «ظهر و بطن» پرداخته و با بررسی نظریه آیتالله فاضل لنکرانی، روایات بطنی و تأویلی را در ارتباط مستقیم با چندمعنایی قرآن و غیر از روایات وجوه دانسته است؛ در حالیکه آیتالله فاضل، «بطن» را همان «وجوه و معانی» دانسته و آن را در ارتباط با تعدد فهم مخاطبان و مفسران قرآن معنا کرده است.
خلاصه ماشینی:
فایده این بحث در اینجا ظاهر میشود که در صورت عدم پذیرش این مطلب، مفسر یا فقیه در تفسیر قرآن و استنباط احکام از آن نمیتواند با استناد به روایات بطنی، به مقاصد خدای متعال دسترسی داشته باشد و باید دیگر احتمالات مطرحشده در این دست از روایات را درباره هریک از آیات قرآن، مردود بشمارد؛ اما اگر این مطلب مورد پذیرش واقع شود، برای مفسر و فقیه جایز خواهد بود که با استناد به این روایات نیز – در کنار سایر ادله – از هریک از آیات قرآن، بیش از یک معنا و حکم برداشت نماید و آنها را بهعنوان مقصود و مراد خدای متعال، به دیگران ارائه دهد.
(صادقی تهرانی، 1406، ج28، ص104) از سویی دیگر، میتوان همین آیه را یکی از مصادیق وقوع چندمعنایی در قرآن دانست؛ زیرا جمله «لَا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» افزون بر معنای یادشده، بهمعنای مسّ ظاهری آیات قرآن نیز دانسته شده است و فقیهان بسیاری با استناد به این آیه، هرگونه تماس افراد غیر طاهر، از جمله حائض و جُنب را با خطوط قرآن حرام شمردهاند (طوسی، 1417، ج1، ص99 و نووی، ج2، ص65).
(همان) با این توضیح، مرحوم آیتالله فاضل لنکرانی، احتمال سومی درباره معنای روایات بطون و چندمعنایی ارائه فرمود به اینکه، قرآن دارای احتمالات متعددی است که ممکن است تمامی آنها مراد خدای متعال باشد.
به این ترتیب، روایات بطنی در ارتباط مستقیم با چندمعنایی آیات و کلمات قرآن است و روایات ذو وجوهبودن قرآن، آنچنان که آیتالله فاضل به آن استناد کرده است، از بحث چندمعنایی خارج هستند.