چکیده:
در میان رسایل پرشمار فارسی علم حساب، چندین اثر به نصیرالدین طوسی (597-672ق) منسوب شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با گردآوری، تحقیق و تتبع در دستنویسهای مذکور، درستی یا نادرستی انتسابها را تا حد امکان بررسی کند. فهرستنوسان، اثری با عنوان جامع الحساب بالتخت والتراب را برگردان فارسی رسالۀ مشهور طوسی در حساب هندی، جوامع الحساب بالتخت والتراب، میدانند که علیرغم شباهتهای میانمتنی بسیار زیاد، ترجمۀ جوامع الحساب نیست و بهسبب ردپای فارسی کهن در آن پیش از جوامع الحساب پدید آمده است. همچنین اثری فارسی در جبر و مقابله با نام گزیده بهکتابت علاءالدولۀ یزدی در 1057ق را بنا بر دیباچۀ آن، ترجمۀ الجبر و المقابلة طوسی میپندارند؛ اما این رساله در اصل، فصل سوم از اثری مفصلتر در حساب با عنوان ختم به ضِعف تألیف و تحریر ابوالقاسم جرجانی در950ق است. اثر دیگر موسوم به رسالۀ ضرب و قسمت با اینکه در اکثر فهارس ناشناس مانده و بعضاً ترجمۀ جوامع الحساب انگاشته شده، بخشی از رسالۀ طوسی در حساب هوایی با نام جامع الحساب است.
Among the large variety of Persian treatises on arithmetic (ʿilm al-hisab), a few are attributed to Nasir al-Din al-Tusi (597-672/1201–1274), which need to examine. Many cataloguers identified a Persian work assumed to be the translation from his well-known work, Jawamiʿ al-hisab bi al-Takht was-al-turab (The Comprehensive Collection of Arithmetic with the Board and Dust) on Indian arithmetic, despite the numerous intertextual similarities, it is not a translation of Jawamiʿ al-hisab and based on some traces of Old Persian, it dates back to earlier. A Persian treatise on algebra called Guzιda (The Compendium), copied by ʿAlaʾal-Dawla Yazdι in 1057/1647, is considered a translation of Tusi's algebra (al-Jabr was-al-muqabala). However, this treatise is essentially the third chapter of a more extensive and more detailed work on arithmetic entitled Khatm bi Ziʿf and composed by Abu al-Qasim Jurjanι in 950/1543. Another work, known as al-Zarb wa-al-qismat, is a part of Tusi's treatise on practical arithmetic, Jamiʿ al-hisab, although it remains unidentified in most catalogues and is considered to be a translation of Jawamiʿ al-hisab.
خلاصه ماشینی:
همچنین اثری فارسی در جبر و مقابله با نام گزیده به کتابت علاءالدولۀ یزدی در ١٠٥٧ق را بنا بر دیباچۀ آن ، ترجمۀ الجبر و المقابلة طوسی میپندارند؛ اما این رساله در اصل ، فصل سوم از اثری مفصل تر در حساب با عنوان ختم به ضِعف تألیف و تحریر ابوالقاسم جرجانی در٩٥٠ق است .
گرچه کراوزه در انتساب آن به طوسی تردید دارد و استوری در عنوان آن تشکیک میکند٢، این اثر با عنوان جامع الحساب در فهرستوارٔە دست نوشت های ایران (درایتی ، دنا، ٥٤٩/٣) و نیز فهرستگان نسخه های خطی ایران (همو، فنخا، ٨٤٠/٩-٨٤١) ثبت گشته و برابر با ترجمۀ حساب الضرب والقسمة انگاشته شده است .
نتیجه گیری برخی فهرست نگاران نسخ خطی و پژوهشگران تاریخ ریاضیات ، رسایلی را به سبب تشابه عنوان یا مشابهت ساختار عمدٔە رساله های حساب ، به خطا از نصیرالدین طوسی انگاشته اند و همچنین کُتبی را به نادرستی ، برگردان جوامع الحساب و ترجمۀ فارسی رسالۀ الجبر و المقابلة پنداشته اند؛ از این رو در این پژوهش ، سه اثر منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی در علم حساب بررسی شده است .