چکیده:
یافته های باستان شناسی،اسناد ومنابع تاریخی نشان میدهد که ایرانیان از دیرباز به اجرام و پدیدههای آسمانی و به زمان طلوع وغروب ستارگان وپدیدآمدن فصول ،صورت های فلکی و... اهمیت میدادند. ساکنان این سرزمین، امورجاری زندگی خودرا براساس این پدیده ها محاسبه می کردند. نقوش باقی مانده برروی سفالینه های دوران پیش از تاریخ، توجه مردم این سرزمین را به ستاره ها به خوبی نشان می دهد.در بسیاری از تپه های باستانی ایران، نشانه هایی از دانش اخترشناسی به دست آمده است. نمادها ونشانه های ستاره شناسی ونجوم در تپه های تاریخی ایران( مانند تپه گیان نهاوند، تپه حصار دامغان و …) که بر روی برخی تکه سفالینه ها و تراشه های ابزار های سنگی به دست آمده از جمله یافته های باستان شناسی در این عرصه می باشد. در اوستا، بویژه در یشت ها، اطلاعات بسیاری ارائه شده که نشان می دهد ستاره شناسان آریایی با ستاره ها و طلوع و غروب آنها آشنا بوده اند. ازآنجا که بسیاری از نگاره های باستانی منقوش بر سفالینه ها و صخره ها، از چشم اندازهای کیهانی و پیکره های آسمانی تشکیل شده است؛ از این رو،دانش اخترشناسی می تواند به یاری تحلیل چنین نگاره های باستانی ، به راز و رمزهای آن دست یابد.در این مقاله تلاش شده تا با بهره گیری از یافته های باستان شناسی ، اسناد تاریخی ونیز معرفی رصد خانه هاوپایگاه های نجوم ،اطلاعات مناسبی درعرصه کیهان شناسی در ایران باستان تهیه وارائه گردد.
خلاصه ماشینی:
بررسي ها ويافته هاي باستان شناسي نشان مي دهد درمحدوده فلات ايران محوطه ومکان هايي در دوران مختلف به اين مهم اختصاص يافته که تحت عنوان رصد خانه معروف بوده اند.
پيشينه تاريخي اختر شناسي در ايران بررسي يافته هاي علمي نشان مي دهدايرانيان از جمله اقوام متمدني بوده اند که علاوه برکسب علوم مختلف در عرصه کيهان شناسي ومطالعه اجرام و پديده هاي آسماني همانند سايرملل متمدن در عهد باستان به مطالعه پرداخته اند.
وجود تقويم هاي مختلف در دوره هاي تاريخي ايران باستان ، به پديده هاي نجومي توجه شده است .
در 4 دوره اشکاني و ساساني نيز تقويم هاي مختلفي وجود داشته و منجمان به رصد پديده هاي نجومي اقدام نموده اند بطوري که در شاهنامه فردوسي به زيج شاهي ساساني اشاره شده است .
/ 7 رصد خانه هاي ايران درعهد باستان رصدخانه زرتشت : اين رصدخانه در جنوب شهر سوخته زابل واقع در استان سيستان وبلوچستان قرار دارد و از جمله قديمي ترين رصدخانه هاي جهان به شمار مي رود.
اين بنا ، يک رصدخانه و تقويم آفتابي و به تعبير ديگر زمان سنج يا شاخص خورشيدي براي سنجش گردش خورشيد و به تبع آن نگهداشتن حساب سال و سال شماري و تشخيص روزهاي اول هر ماه خورشيدي و انقلاب هاي تابستاني و زمستاني و اعتدال بهاري و پاييزي و بعضي ديگر رويدادهاي مربوط به سالنامه نگاري بوده است (تزري،١٣٩٥: پي نوشت :١٧ و١٨).
بررسي هاي تاريخي نشان مي دهد در اين مکان ها علاوه بر نگهداري آتش ، در عرصه ستاره شناسي ونجوم نيز مورد استفاده قرار گرفته اند.