چکیده:
طبیعت انسان برمبنای کسب لذتهای پایدار و رهایی از هرگونه رنج و درد آفریده شده است؛ چنانکه بسیاری از خواستههای او تحتالشعاع همین میل طبیعی قرار می گیرند. در این پژوهش کوشیدهایم ازمیان نظرات فلاسفۀ اسلامی، دیدگاههای بوعلیسینا و علامه طباطبایی دربارۀ لذت و رنج را بسنجیم و با یکدیگر تطبیق دهیم؛ لذا پرسش اصلی نوشتار حاضر، این است که بوعلیسینا و علامه طباطبایی دربارۀ لذت و رنج، چه دیدگاههایی دارند و چه تفاوتها و شباهتهایی میان دیدگاههایشان دربارۀ این مسئله وجود دارد. در رویکردی توصیفی- تطبیقی به دیدگاههای این دو دانشمند، وجوه اشتراک آنان دربارۀ این مسئله، چنین سامان یافته است که هردوی آنها لذت و رنج را ازسنخ ادراک دانسته و مهمترین تقسیمبندی خود را بر همین پایه بنا نهادهاند. برخی تفاوتهای موجود میان دیدگاههای آنان نیز چنان است که ازنظر بوعلیسینا لذت و رنج، کیفیاتی نفسانی و عارض بر نفساند و ازنظر علامه طباطبایی، لذت و رنج، اموری وجودی و عین نفس قلمداد میشوند. تفاوت در برخی اقسام، مصادیق و نوع تقابلشان نیز از دیگر اختلافات این دو متفکر در بحث پیشِروی است.
Human nature is created to find stable pleasures and relieve pain and suffering. It is so that many of his desires are overshadowed by these natural desires. In the present study, Avicenna’s and Allameh Tabatabai’s opinions, among other Islamic philosophers, about pleasure and pain will be clarified and compared. Therefore, we will first try to explain their views about pleasure and suffering, and then try to find their differences and similarities in this issue. In a descriptive-comparative approach to the thoughts of these two philosophers, we will see that they both considered pleasure and suffering types of perception and based their most important division in the subject on this basis. In the case of differences, Avicenna thought that pleasure and suffering are psychic qualities and accidental to the soul; on the contrary, Allameh Tabatabai treats pleasure and suffering as the soul itself, or existential properties of the soul. There are other differences, too, among which we can mention differences in divisions, instantiations, and their different notions of the opposition between pleasure and pain.
خلاصه ماشینی:
بنابراین، وجه تمایز پژوهش حاضر از دیگر پژوهشهای صورتگرفته در این حوزه، مقایسۀ نظرگاه دو فیلسوف اسلامی و کشف وجوه افتراق و اشتراکی است که وقوف بر ابعاد ناپیدای موضوع تحقیق را ممکن و زمینه را برای انجامشدن پژوهشهای بهتر در حوزههای میانرشتهای فراهم میکنند؛ بهویژه از آن جهت که تحقیقی مستقل با هدف موردنظر در نوشتار حاضر در بانکهای اطلاعاتی یافت نشد؛ باوجود آن، برخی تحقیقات نزدیک به موضوع این پژوهش را میتوان بدین شرح معرفی کرد: خادمی و حامدی (1390) در مقالهای معاد و حالات اخروی ازنظر ابنسینا را تبیین کرده و سپس دربارۀ لذت و رنج اخروی سخن گفتهاند.
سؤال اصلی تحقیق، بدین شرح است: ابنسینا و علامه طباطبایی دربارۀ لذت و رنج، چه دیدگاههایی دارند و چه تفاوتها و شباهتهایی میان دیدگاههای آنان دربارۀ این دو مقوله دیده میشود؟ شیخالرئیس در آثار فلسفی خود، بعداز سخنگفتن دربارۀ نفس و قوای آن، و پرداختن به مبحث خوشبختی و بدبختی نفس، دو مقولۀ رنج و لذت را تحلیل کرده است.
درپی اندکی تأمل دربارۀ سه ویژگیای که علامه طباطبایی برشمرده است، درمییابیم او نیز مانند ابنسینا بر ادراک تأکید بسیار کرده و وصول به شیء را از اموری دانسته است که در دستیابی به لذت و الم، نقشی مهم دارند؛ البته در بحث دربارۀ تفاوتهای موجود میان دیدگاههای بوعلی و علامه، به وجوه افتراق دیدگاههای این دو فیلسوف که برآمده از دستگاه فلسفی ایشان است، خواهیم پرداخت.