چکیده:
اعتقاد به امامت منصوص و بلافصل امیرمومنان شاخصه اصلی اعتقادی شیعه به شمار میرود. مسیله اصلی این پژوهش شناسایی هندسه آیات مطرح شده در رابطه با این اعتقاد و تفسیر آن در اندیشه کلامی امامیه بغداد در قرن پنجم و با محوریت شیخ مفید و سید مرتضی که با روش تحلیلی و استفاده از مطالعات کتابخانهای مورد مطالعه قرار گرفته است. بخش اصلی ادله قرآنی اثبات حق ولایت و امامت در مکتب بغداد از دو دسته بدون واسطه و با واسطه تشکیل شده و دسته سوم ناظر به نقد مبانی تفکر رقیب است. نقادی مستندات قرآنی انگاره عصمت صحابه، نقادی استناد به آیات قرآنی برای حق خلافت خلفاء و نقد ادله قرآنی حجیت اجماع امت، سه محور دسته سوم را تشکیل داده و در مواردی نیز به شکل جدلی به نفع امامت استدلال شده است. تفسیر این آیات در مکتب بغداد، با توجه به گسترش نگاه عقلی کلام شیعه و فضای چند قطبی بغداد، هم از حیث کمیت و هم از جهت کیفیت و تقویت جهت تحلیلی و تفسیری، قابل ارزیابی است.
خلاصه ماشینی:
همچنين از ديدگاه شيخ آياتي ديگر از قرآن که مؤمنان را اولياء يکديگر دانسته (توبه: 71) نشان ميدهد که ولايت در اين آيه براي اميرمؤمنان( فراتر از آن ولايتي است که بين همه مؤمنان بوده و تفاوت آن در همان وجوب اطاعت است و نتيجه اين وجوب، اثبات امامت حضرت بر همه انسانهاست.
سيد مرتضي اين آيه را مهمترين آيه مورد استناد براي امامت اميرمؤمنان( دانسته و هم در الذخيره (شريف مرتضى، 1411ق، ص 438ـ442) و هم در الشافي به تفسير آن پرداخته است (طوسى، 1382، ج 2، ص 10).
شيخ در پاسخ سؤالي مبني بر مطالبۀ نص قرآني بر امامت، بعد از مقدمهاي در توضيح مراد از نص قرآني براي امامت اميرمؤمنان( و تعيين سطح انتظار از نص قرآني در حوزه تعيين امام، به تفسير اين آيه پرداخته و اميرمؤمنان( را بدون اشکال از اولياء امر ميداند؛ زيرا اميرمؤمنان( به اتفاق فريقين جزء عالمان و از فرماندهان نبي اکرم( بوده و امامت مردم بعد از پیامبر نيز مدتي بر عهده ايشان بوده است و با اثبات لزوم اطاعت ايشان به استناد آيه، نص قرآني بر امامت حضرت ثابت ميشود (مفيد، 1431ق ـ ج، ص 46ـ47).
سيد مرتضي نيز به اين آيه اشاره داشته و بعد از بيان دو نوع اراده مذکور، روايات اصحاب کساء را نشاندهندۀ اختصاص ويژگي عصمت به اهلبيت ميداند و در وجه عدم عصمت همسران نبي بياني مشابه شيخ ارائه کرده است (طوسى، 1382، ج 2، ص 250ـ253؛ شريف مرتضى، 1411ق، ص 478ـ481).