چکیده:
مطابق آیات قرآن، تقدیر فراگیر الهی همه پدیدههای هستی، از جمله افعال انسان را دربر میگیرد و همین فراگیری شبهه جبر را زنده میکند. این مقاله با رویکردی تحلیلی توصیفی نقش انواع تقدیرهای الهی را در افعال اختیاری انسان براساس آیات قرآن با تاکید بر دیدگاه علامه مصباح یزدی واکاوی میکند. حاصل بررسی نشان میدهد که تقدیرهای سطح نازل در قالب عوامل وراثتی و محیطی هرچند در انتخاب انسان موثرند، اما موجب سلب اختیار او نمیشوند. تقدیرهای سطح عالی هم عرض اراده انسان نیستند تا مانع اراده و اختیار او باشند. تقدیرهای عام و خاص الهی نیز هرچند انسان را به سوی انجام مسیولیتهایی خاص سوق میدهند، اما اختیار و اراده را از انسان نمیستانند.
خلاصه ماشینی:
اين مقاله پس از بيان مفاهيم اصلي مرتبط با مسئله، تقدير الهي را به دو دسته عام و خاص و دو سطح نازل و عالي تقسيم کرده و بر حسب پرسشهاي محوري بحث، رابطه و تأثير هريک را در افعال اختياري انسان از منظر قرآن بررسي نموده است.
درباره تقديرات عام و خاص و نيز تقديرات سطح عالي و نازل پديدهها اين پرسش مطرح است که اين تقديرها چه تأثيري در افعال انسان دارند؟ آيا اين تقديرها مانعي براي اراده آزاد و اعمال اختياري انسان هستند يا اينکه انسان با وجود اينگونه تقديرها ميتواند آزادانه و بدون هيچ محدوديتي مسير زندگي خود را بپيمايد يا اينکه راهي ميانه و متفاوت در ميان است؟ 3.
حال پرسش اين است ديدگاه قرآن درباره تأثير عوامل وراثتي و محيطي ـ که قبلاً از آنها با عنوان «تقديرهاي سطح نازل الهي» ياد کرديم ـ چيست؟ آيا انسان چنان در چنبره اين عوامل قرار دارد که اختيار و ارادهاي از خود ندارد؟ يا اينکه در اِعمال اراده و انجام افعال خود کاملاً يله و رهاست؟ 1ـ3.
ديدگاه قرآن ديدگاه قرآن درباره نقش عوامل وراثتي در خصوصيات و رفتارهاي اخلاقي فرزندان چيست؟ آيا از نظر قرآن عوامل وراثتي و محيطي تأثيري تام در خصوصيات شخصيتي و اخلاقي انسان دارند؟ يا اينکه شخصيت اخلاقي و بهتبع آن، رفتارهاي انسان بيش از همه تابع اراده و انتخابهاي او در زندگي است؟ شايد در قرآن کريم نتوان آيهاي يافت که به صراحت بر انتقال صفات و خصوصيات اخلاقي والدين به فرزندان دلالت داشته باشد؛ اما از برخي از آيات قرآن شواهدي در اين زمينه قابل برداشت است؛ مثلاً در سورة «نوح» ميخوانيم که وقتي حضرت نوح( پس از 950 سال تبليغ مستمر از هدايت قومش نوميد شد، از خدا با اين عبارات درخواست کرد که زمين را براي هميشه از لوث آن قوم عنود و کافرپيشه پاک سازد: «رَبِّ لاتَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لايَلِدُوا إِلاَّ فاجِراً كَفَّارا» (نوح: 26ـ27).