چکیده:
این نوشتار، به بررسی برهان نظم می پردازد و پس از بیان پیشینه آن در آثار
اندیشمندان غرب و شرق و بیان معانی لغوی و اصطلاحی «نظم» و ذکر نام های این برهان
در لسان اندیشمندان، به اقسام نظم اشاره می کند و محل بحث را در میان این اقسام
روشن می نماید. بحث عمده بیان تقریرهای گوناگون این برهان و طرح و رد اشکالات ذکر
شده بر این برهان است، سپس به هدف اصلی مقاله، که همان نقد و بررسی دلالت برهان از
دیدگاه اندیشمندان اسلامی است، می پردازد و میزان کارآمدی و دلالت آن را روشن
می کند. بحث پایانی نگاهی گذرا به شبهه شرور و حل آن است.
در این نوشتار، روشن گردیده که برهان نظم با وجود دلالت اندک و
نتیجه محدود آن (در مقایسه با دیگر براهین)، از بهترین استدلال های کلامی بر اثبات
خداوند و علم و حکمت اوست و به خاطر نزدیکی آن به فطرت بشری، دارای ارزش فراوانی
برای جدال احسن می باشد.
خلاصه ماشینی:
"نگاه غایت انگارانه سقراط به جهان طبیعت،([2])نظام مندی عالم طبیعت توسط عقول و مثل در فلسفه افلاطون،([3]) اثبات هدف غایی برای طبیعت و هدفمندی همه حرکت ها در حکمت ارسطویی،([4]) اعتقاد به حاکم بودن نغمه های هماهنگ موسیقی بر عالم و نظام مندی عالم بر مبنای عدد و ریاضی در اندیشه فیثاغوریان،([5]) و در مقابل، انکار غایتمندی و نظم انگاری و اعتقاد به تناقض در مفهوم «خدا» در سفسطه های اپیکورس،([6]) نمونه هایی از دل مشغولی اندیشمندان و در نهایت، پیشینه یونانی این برهان می باشند.
ب. در عالم اسلام هرچند تفکر در طبیعت و راه یابی از مخلوق به خداوند و اوصاف او جزء تعالیم اسلامی تلقی می شود و این شیوه استدلال جایگاه خاصی در قرآن کریم و دیگر متون دینی ما دارد; با این حال، برهان نظم تا حدی مورد بی مهری بسیاری از اندیشمندان مسلمان واقع شده و تلاش چندانی در جهت تحکیم آن صورت نگرفته است و آن را به عنوان یک دلیل عقلی و مستدل بیان نکرده اند.
([56])در اینجا، خلاصه ای از برخی اشکالات مهم تر و جواب آن ها ذکر می شوند: مهم ترین اشکال هیوم این است که برهان «نظم» در حقیقت، تمثیل و تشبیه بین مصنوعات منظم بشری و موجودات طبیعی است، در حالی که از این تمثیل نمی توانیم خداگرایی توحیدی را به عنوان یک تبیین معتبر برای نظم طبیعی نتیجه بگیریم; چرا که اولا، شباهت زیادی بین مصنوعات بشری و آثار طبیعی وجود ندارد; ثانیا، ما با تجربه آموخته ایم که مصنوعات انسان نتیجه طرح و تدبیرند، اما چنین تجربه ای از مجموعه های طبیعی نداریم، و تجربه توان اثبات این مطلب را ندارد."