چکیده:
مدیریت طرح و برنامه مؤسسه تحقیقات شیلات ایران در رابطه با برنامههای پنجساله توسعه اقتصادی اجتماعی کشور،طرحها و پروژههای تحقیقاتی شیلات را در 21 رشته طبقهبندی کرده است که یکی از آنها با عنوان"تکثیر و پرورش و مدیریت ذخایر ماهیان خاویاری" میباشد. باتوجه بهوضعیت بحرانی ماهیت خاویاری و بحثهای علمی ملی و بین المللی درباره این ماهیان از جمله اعلامیه گروهی از اعضای فرهنگستان علوم روسیه و ابراز نگرانی آنها از وضعیت نابسامان دریای خزر و انقراض قریب الوقوع ماهیان خاویاری یا تاسماهیان،بهتعیین وضعیت علمی،تحقیقاتی و فناوری این رشته اولویت داده شد. گونههای این ماهیان غضروفی-استخوانی که بهنامهای اوزونبرون یا دراکول و یا سوروگا؛قرونبرون یا تاسماهی ایرانی؛چالباش یا تاسماهی روسی و یا استرا؛شیپ و فیلماهی یا بلوگا معروف میباشند،دیرتر از غالب ماهیان بهسن بلوغ رسیده و نسبت بهبیشتر ماهیان عمر طولانیتر دارند و رود کوچ یا آنادروم میباشند و در فصل بهار و گاهی پائیز از دریای خزر به رودخانههای حوزه این دریا برای تولیدمثل مهاجرت میکنند. آلودگیهای زیستمحیطی و اثرات آنها روی فیزیولوژی بهویژه تولیدمثل و کاهش تعداد ماهیان مولدی که برای تخمریزی به رودخانهها مهاجرت میکنند و درمواردی عدم تولیدمثل طبیعی در برخی از رودخانهها(ترک)،تولید سالانه 09 میلیون بچه ماهی(02 میلیون در مراکز تکثیر مصنوعی پنجگانه ایران شهید بهشتی در سد سنگر،شهید یوسفپور در سیاهکل، شهید رجایی در سمسکنده،شهید مرجانی و سد وشمگیر در استان گلستان)نتوانسته است کاهش ذخیره حاصل از عدم تولیدمثل طبیعی را جبران کند و درنتیجه تولیدات ماهیان خاویاری سیر نزولی پیدا کرده و در طی ده سال اخیر قریب به 07 درصد کاهش داشته است.توفیق در جلوگیری از این امر،گل سرسبد نتایج این بخش از تحقیقات شیلات خواهد بود. صید ماهیان خاویاری در سواحل ایرانی دریای خزر از 2212 تن در سال 1731 به 078 تن در سال 0831 و استحصال خاویار در همان سالها از 961 تن به 17 تن کاهش یافته است. ماهیان خاویاری دریای خزر که تعداد آنها بیش از 001 میلیون عدد تخمین زده شده است،در تابستان بیشتر در چراگاههای شمالی دریای خزر تغذیه کرده و با نزدیک شدن فصل پاییز بهعلت سرمای تدریجی آب سواحل شمالی،بهسمت جنوبی دریای خزر مهاجرت میکنند. کشورهای تازه به استقلال رسیده حاشیه دریای خزر،کنترل و نظارت دقیقی بر صید ماهیان خاویاری این دریا در سواحل خود ندارند. وضعیت نامساعد تغذیهای و رشد تاسماهیان،صید بیش از اندازه،بیرویه و قاچاق، تداوم و استمرار صید ماهیان خاویاری نابالغ،احداث سدها و پلها و تخریب محلهای طبیعی تخمریزی ماهیان بهاضافه عوامل یادشده در بالا بهطور حتم بهنابودی کامل و انهدام ذخایر باارزش تاسماهیان ختم خواهد شد. جلوگیری از نابودی تاسماهیان و سایر آبزیان دریای خزر و بازسازی آن،نیازمند انجام تحقیقات همهجانبه و هماهنگ و اجرای اقدامات کنترلکننده از سوی چهار کشور دیگر حاشیه دریای خزر بهویژه ترکمنستان،قزاقستان و آذربایجان علاوه بر روسیه و همچنین همکاریهای فرامنطقهای و بین المللی مانند iap و cites میباشد.یادآوری میشود چندین طرح ماهیان خاویاری با همکاری پژوهشگران روسی در انستیتوی بین المللی ماهیان خاویاری به اجرا درآمده است. مبلغ 44 میلیون دلار از صادرات خاویار در سال 0831 و در ده سال اخیر جمعا 963/4 میلیون دلار به اضافه 01/63 میلیون دلار از بابت بهای گوشت ماهیان خاویاری صادراتی،به درآمد ارزی کشور افزوده شده است و علی الاصول قسمتی از این درآمدها برای تحقیقات اختصاص داده میشود. در برنامه دوم و سوم توسعه بهترتیب 511 و 521 طرح تحقیقاتی با بودجهای معادل 1691 و 7239 میلیون ریال به اجرا درآمده و نتایج آنها بهصورت 82 مقاله سخنرانی و 23 مقاله پوستری در اولین سمپوزیوم ملی ماهیان خاویاری رشت در سال 7731 و 04 مقاله سخنرانی و 45 مقاله پوستری در دومین سمپوزیوم ملی و منطقهای ماهیان خاویاری رشت در سال 1831 ارائه شده است. در چهار همایش بین المللی ماهیان خاویاری:در سال 9891 بوردو(فرانسه)6 مقاله؛در سال 3991 مسکو(روسیه)1 مقاله؛در سال 9991 پیاسنتو(ایتالیا)2 مقاله و در سال 1002 اشکوش ویسکانسین(آمریکا)53 مقاله پذیرفته شده و 3 مقاله از میان آنها بهطور کامل نیز علاوه بر خلاصه،بهچاپ رسیده است. غالب مقالات،منتج از طرحهای تحقیقاتی ماهیان خاویاری ایران در نشریات زیر به زیور چاپ آراسته شدهاند: مجله علمی شیلات ایران به زبانهای فارسی و انگلیسی(53 مقاله)،نشریه پژوهش و سازندگی(9 مقاله)،مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران(8 مقاله)،مجله علوم دریایی ایران (1 مقاله)و آرشیو مؤسسه رازی(1 مقاله). بهطور خلاصه از 042 طرح تحقیقاتی با بودجه قریب به 8821 میلیون ریال تاکنون، 451 خلاصه مقاله داخلی،44 خلاصه مقاله خارجی(با 3 مقاله کامل)در همایشها و 35 مقاله در مجلات داخلی به زبانهای فارسی و انگلیسی بهرشته تحریر درآمده است. یادآوری میشود در همایشهای دیگری از جمله اولین کنگره علوم پایه دامپزشکی ایران چند مقاله عرضه شده و باتوجه به تکراری بودن برخی از مقالات آنها در این محاسبه منظور نشدهاند.همچنین چندین پایاننامه کارشناسی ارشد و دکترای حرفهای دامپزشکی و دکترای تخصصی داخل و خارج کشور در قالب همین طرحها و با اعتبارات شیلاتی تدوین شده است و مقالات مستخرجشده از این پایاننامهها در 35 مقاله یادشده در بالا بهحساب آمده و از ارکان آنها بهشمار میآیند. اگر همه 002 خلاصه مقاله یادشده بهصورت مقاله کامل در مجلات معتبر علمی منتشر شوند و به 35 مقاله فعلی اضافه شوند،تقریبا بهازای هر طرح یک مقاله منتشر شده و هزینه تولید هر مقاله از کل بودجه طرحهای تحقیقاتی ذیربط برابر با 54 میلیون ریال یا 0065 دلار خواهد بود.
خلاصه ماشینی:
"صید ماهیان خاویاری در سواحل ایرانی دریای خزر از 2212 تن در سال 1731 به 078
صید ماهیان خاویاری در سواحل ایرانی دریای خزر از 2212 تن در سال 1731 به 078
3. بررسی آماری و بیولوژیکی ماهیان خاویاری در سواحل جنوبی دریای خزر(ساری)
ارزیابی اقتصادی رهاسازی ماهیان خاویاری در دریای خزر(تهران)عناوین طرحهای تحقیقاتی ژنتیک و اصلاح نژاد(به انضمام جمعیتها و دورگه
بررسی تغذیه طبیعی ماهی قرهبرون(تاسماهی ایرانی) Acipenser persicus در
بررسی اثرات ناشی از پرورش ماهیان خاویاری بر محیطزیست(انزلی)عناوین طرحهای پژوهشی فیزیولوژی و بیوشیمی(به انضمام بافتشناسی)
6. بررسی فون طبیعی و پاتوژن در کارگاههای تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری(انستیتو)
بررسی انگلهای خارجی ماهیان خاویاری صیدشده در جنوب شرقی دریای خزر
بررسی انگلهای داخلی ماهیان خاویاری صیدشده در جنوب غربی دریای خزر
بررسی مهاجرت ماهیان خاویاری بهرودخانههای تجن و گرگانرود 941،051 بررسی مدت ماندگاری بچهماهیان تاسماهی ایران(قرهبرون)در رودخانه تجن پس از
بررسی تغذیه بچهماهیان خاویاری گونه قرهبرون در استخرهای پرورش مرکز تکثیر و پرورش
مقایسه شرایط و فناوری تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در شمال و جنوب دریای خزر(در
بررسی اثرات دما و شوری در پرورش کرم نرئیس Nereis diversicolor دومین همایش ملی-منطقهای ماهیان خاویاری رشت-4 الی 6 آبان 1831
اولین سمپوزیوم ملی ماهیان خاویاری رشت-42 و 52 آذر 7731 151-محسنی،محمود؛آقتومان،وفا؛بهروز خوشقلب،محمد رضا و علیزاده،مهدی(7731):
461-مقیم،مهدی و ملایی،حسن(3731): بررسی چگونگی صید ماهیان خاویاری در آبهای مشترک دریای مازندران
بررسی وضعیت کنونی ذخایر ماهیان خاویاری در سواحل جنوبی دریای خزر
591-هاشمیان،عبد الله؛خوشباور رستمی،حسینعلی؛رضایی،فاطمه و طالشیان،حسین(1831): مقایسه عادت غذایی ماهیان خاویاری دریای خزر در سواحل مازندران و گلستان"