چکیده:
تحلیل و بررسی ماهیت حق وحکم از جمله مباحث فقهی و اصولی موثر در مسیر اجتهاد است. عدهای از فقهاء بین حق وحکم فرقی قایل نشدهاند ولی در طرف مقابل تعداد کثیری از اصحاب ماهیت حق وحکم را دو ماهیت متفاوت دیدهاند. آنچه در این مقاله بیان میشود اقوال وادله در ماهیت حق و بررسی تمایز آن با حکم است. برخی حق را از جنس ملک یا سلطنت دیدهاند اما آنچه به نظر صحیح میرسد این است که حق یک ماهیت اعتباری مجهول الهویه عقلایی یا شرعی ومتمایز از حکم است. ثمره تفاوت حق وحکم در احکام خاصه وآثار مترتب مثل نقل وانتقال و اسقاط کردن ظاهر میشود.
خلاصه ماشینی:
برخی حق را از جنس ملک یا سلطنت دیده اند اما آنچه به نظر صحیح میرسد این است که حق یک ماهیت اعتباری مجهول الهویة عقلایی یا شرعی ومتمایز از حکم است.
4. ماهیت اعتباری مجهول الهویة (عقلایی یا شرعی) الف) نظریه ملکیت ضعیفة در بین فقهاء بعضی ماهیت حق را از جنس ملک دیده اند به این معنا که وقتی شخصی نسبت به چیزی حق پیدا کرد نسبت به متعلق آن صاحب ملکیت است.
اما ملکیت در حق با ملکیت در ملک بنابر این دیدگاه متفاوت است چرا که ملکیت در حق به نحو تام وکامل نیست بلکه ملکیت ضعیفه است در نتیجه بعضی از تصرفات را نمی تواند انجام دهد مثل حق رهن که شخص مرتهن نسبت به مال مرهونه حق دارد ولی نمی تواند هیچ کدام از تصرفات حقیقی واعتباری را انجام دهد این در حالی است که اگر ملکیت او طلق و تام بود میتوانست هر نوع تصرفی را انجام دهد.
» 1 ایشان بر خلاف نظریه قبلی حق را به نحو مشترک لفظی میبینند نه مشترک معنوی یعنی برای حق یک ماهیت واحد که مصادیق مختلفی حاشية كتاب المكاسب (للأصفهاني، ط - الحديثة)؛ ج1، ص: 20 دارد نمیبینند بلکه حق به حسب هریک از مصادیقش دارای ماهیتی جدا ومتفاوت است که هیچ کدام از انها با دیگری اشتراک ندارند.
د)نظریه ماهیت اعتباری مجهول الماهیة (عقلایی یا شرعی) برخی دیگر از فقهاء حق را از جنس ملک یا سلطنت ندیده اند بلکه آن را اعتیاری عقلایی یا شرعی میدانند که ماهیت آن برای ما مجهول است و این مجهولیت مضر به ماهیت نیست.